Sanatta Dirijizm ve 1980 İhtilalinin Türk Tiyatrosuna Etkileri

Sahip olduğu özellikler dikkate alındığında sanat, ekonomik, kültürel ve siyasal yaşam ile sıkı bir ilişki içerisindedir. Sanat insanları eğlendirmenin yanı sıra onları düşünsel anlamda da etkileyebilme gücüne sahiptir. Bu da siyasal iktidarların ilgi alanına sanatı dâhil etmektedir. Sanat, iktidar tarafından faydalanılması gereken bir araç olarak görülmektedir. Sanat tarihi incelendiğinde her aşamada devlet ya da politik-ideolojik güçlerin sanatı kendi hedefleri doğrultusunda araçsallaştırdığı görülmektedir. Resimden heykele, sinemadan tiyatroya kadar sanatın her dalına uzanan bu araçsallaştırma, kuşkusuz sanatın kitleleri etkileme gücünden kaynaklanmaktadır. 19. Yüzyılın sonlarına doğru ortaya çıkan sinema, özellikleri nedeniyle diğer sanat dallarına oranla geniş kitleler üzerinde daha yoğun bir etki oluşturma imkânına sahiptir. Kitlelerde yarattığı gerçeklik duygusu yönetici erk tarafından oluşturulmak istenen toplum ve ideoloji amacı ile kullanılmıştır. Yeni bir toplum yaratmak isteyen her ideoloji sinemayı bir eğitim ve propaganda aracı olarak kullanmıştır. Tiyatro sanatı ise var olduğu günden itibaren erkin dikkatini üzerine çekmiştir. Antik dönemden bugüne bu sanatın icra edildiği her ülkede tiyatroya bir misyon yüklenmiş ve toplumun oluşturulmasında ondan destek istenmiştir. Tiyatroya eğlendirirken aynı zamanda eğitme görevi verilmiş, bu amaç doğrultusunda erk tarafından ‘koruma altına’ alınmıştır. Tiyatronun nasıl olması gerektiği, neler yapması gerektiği hâkim erk tarafından belirlenmiş, buna uymayanlar ise cezalandırılmıştır. Bu çalışmada dirijizm kavramı üzerinden sanatın nasıl araçsallaştırıldığı gösterilmeye çalışılırken, 1980 darbesinin tiyatro üzerindeki etkisine ayna tutulmaya çalışılmaktadır.

Dirigism in Art and The Effects of the 1980 Military Coup on the Turkish Theater

Considering its features, art has a close relationship with economic, cultural and political life. It entertains people and also has the power to influence them intellectually. Thus, art is also in the interest of political powers. For them, art is a tool that should be used by power. When the history of art is analyzed, it is seen that state or political-ideological forces instrumentalize art in line with their own goals. The reason for this instrumentalization, which includes every branch of art from painting to sculpture, from theater to cinema, undoubtedly stems from the power of art to influence the masses. The cinema, which's first screenings were made towards the end of the 19th century, has the opportunity to making more intense effect on large masses compared to other art branches because of its features. The sense of reality created by the cinema for the masses, has been used for the purpose of society and ideology which are intended by the political power. Every ideology which has wanted to create a new society has used cinema as an educational and propaganda instrument. On the other hand, theater art has drawn the attention of political powers since its existence. In every country where this art has been practiced since the ancient times, a mission has been installed to the theater and support has been wanted from it because of forming the society. Theatre has been given the task of training while entertaining and for this purpose it has been "taken under protection" by the power. How the theater should be and what it have to do have been determined by the dominant power, and who hasn't complied this has been punished. In this study, the aim is to show how the art is instrumentalized through the concept of dirigism, and the effects of 1980 coup on theater is tried to be clarified.

PDF

___

Ahmet, R. (1934). Yakın çağlarda Türk tiyatrosu I. Kanaat Kütüphanesi.
Akın, B. A. (2017). “Türk tiyatrosunda 12 Eylül darbesini okumak”. Turkish Studies, 12(16): s. 1- 24. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.11899
Althusser, L. (2014). İdeoloji ve devletin ideolojik aygıtları. Alp Tümertekin (Çev.). İthaki Yayınları.
And, M. (1985). Geleneksel Türk tiyatrosu. İnkılap Kitabevi.
And, M. (2014). Başlangıcından 1983’e Türk tiyatro tarihi. İletişim Yayınları.
Aydemir, B. (2017). Sanatta dirijizm, devrimden telkine halkevleri inkılap oyunları. Mitos Boyut Yayınları.
Birkiye, S. K. (2012). “Kültür politikaları, Türk tiyatrosu ve DT örneği”. Tiyatro Eleştirmenliği ve Dramaturji Bölümü Dergisi, 0 (10), 78-107. https://dergipark.org.tr/tr/pub/teddergi/issue/18484/194687
Buttanrı, M. (2011). Çeşitli yönleriyle tiyatro. Osmangazi Üniversitesi Basımevi.
Brockett, O. G. (2000). Tiyatro tarihi. Sevinç Sokullu, v.d (Çev). Dost Kitabevi Yayınları.
Demir, F. (2016). 1980 sonrası Türk tiyatro edebiyatı. Mitos Boyut Yayınları.
Erinanç, A. (2008). “Depolitizasyonun kısa tarihi ve 12 Eylül’de tiyatro”. Yeni Tiyatro Dergisi, 12 Eylül Özel Sayısı. s.7.
Gombrich, E. H. (1992). Sanatın öyküsü. Bedrettin Cömert (Çev.). Remzi Kitabevi.
Haşar, S. (2008). Bir Cumhuriyet kurumu olarak devlet tiyatroları, 1980 sonrası ortaya çıkan değişim politikaları ve devlet tiyatroları sanatçılarının geliştirdiği yeniden yapılanma çalışmaları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, TC Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İletişim Bilimleri Anabilimdalı İletişim Bilimleri Bilimdalı.
İpşiroğlu, M. Ş. (2009). İslam’da resim yasağı ve sonuçları. Yapı Kredi Yayınları.
Kenez, K. (2008). Dünya sinema tarihi içinde “Stalin dönemi Sovyet sineması”. G. Nowell-Smith (Ed.). Kabalcı Yayınevi. 446-455
Kili, S. (1981). Atatürk devrimi. Türkiye İş Bankası Yayınları. Kitabı Mukaddes Eski ve Yeni Ahit (2010). Kitabı Mukaddes Şirketi.
Konur, T. (2001). Devlet-tiyatro ilişkisi. Dost Kitabevi Yayınları.
Konur, T. (1987). “Cumhuriyet döneminde devlet-tiyatro ilişkisi.” Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Dergisi, 31(1-2). 307-359.
Lant, A. (2008). Dünya sinema tarihi içinde “İmparatorluğun sonunda Britanya”. G. Nowell-Smith (Ed.). Kabalcı Yayınevi. 415-429.
Malkoç, E. S. (2004). Modern dönem ütopyalarında dirijizm ve disiplin. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı.
Maltby, R. (2008). Dünya sinema tarihi içinde “Sansür ve kendi kendini düzenleme”. G. NowellSmith (Ed.). Kabalcı Yayınevi. 276-290.
Morandini. M. (2008). Dünya sinema tarihi içinde “Faşizmden yeni-gerçekçiliğe İtalya”. G. NowellSmith (Ed.). Kabalcı Yayınevi. 406-415.
Nutku, Ö. (2015). Darülbedayi’den Şehir Tiyatrosu’na. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Nutku, Ö. (2008). Dünya tiyatro tarihi 2. Mitos Boyut Yayınları.
Odabaş, B. (2012). Türk sinemasının kuruluşunda ordunun rolü, belge(sel) film ve kurtuluş savaşı filmleri. İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi. 205-212.
Özmen, Ö. (2015). “Türkiye’de politik tiyatronun gelişimi” Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Dergisi. 55, 1. s. 415-429.
Özön, N. (1970). İlk Türk sinemacısı Fuat Özkınay. Türk Sinematek Derneği Yayınları.
Rentschler, E. (2008). Dünya sinema tarihi içinde “Almanya: Nazizim ve sonrası”. G. Nowell-Smith (Ed.). Kabalcı Yayınevi. 429-438.
Savut, E. (2014). Türkiye’de sanat-siyaset ilişkisi bağlamında devlet tiyatroları örneği. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. T.C. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Anabilimdalı Kamu Yönetimi Programı.
Sevengil, R. A. (1969). Türk tiyatrosu tarihi II: Opera san’atı ile ilk temaslarımız. Milli Eğitim Basımevi.
Sevengil, R. A. (1968). Türk tiyatrosu tarihi III: Tanzimat tiyatrosu. Milli Eğitim Basımevi.
Sevengil, R. A. (1968). Türk tiyatrosu tarihi V: Meşrutiyet tiyatrosu. Milli Eğitim Basımevi.
Şener, S. (1998). Dünden bugüne tiyatro düşüncesi. Dost Kitabevi Yayınları.
Şener, S. (1998). Cumhuriyet'in 75 yılında Türk tiyatrosu. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Uluskan, S. B. (2010). Atatürk’ün sosyal ve kültürel politikaları. Atatürk Araştırma Merkezi.