Hanlık dönemi Kırım şairleri hakkında bazı tespit ve değerlendirmeler

Kırım, önce Altun Ordu Devletinin vilayeti iken, Giraylar soyunun idaresinde hanlığa dönüşmüştür. Hanlığın kurucusu I. Hacı Giray’dır. 1441’de kendi adına para bastırmıştır. Onun yerine tahta geçen I. Mengli Giray (1468-1514), Fatih Sultan Mehmed’e başvurarak hanlığını Osmanlı Devleti’ne bağlamıştır (1475). Kırım, 1783’te Rusların işgâline uğramış, Bükreş Antlaşmasıyla Rusya’ya bırakılmıştır (1812). Kıpçak Türkçesinin bir kolu olan Kırım Türkçesi, hanlık döneminde Osmanlılarla artan ilişkiler sonucu, İstanbul Türkçesinin etkisinde gelişmiştir. Hanlık dönemindeki Kırım edebiyatı, divan şiiriyle benzerlik gösterir. Kırım hanlarının hemen hepsi şiir ve edebiyatla uğraşmıştır. Bu nedenle Kırımlı şairlerin önemli bir bölümünü han veya han soylu şairler oluşturmuştur. Bu dönemde Kırım’da yetişmiş 54 şair bilinmektedir. Burada söz konusu 54 Kırımlı şair; doğum yerleri, yaşadıkları yüzyıl, yetiştikleri yer, eğitim durumları, memuriyet veya meslek hayatları, görev yaptıkları yerler, tasavvufî eğilimleri, eserleri gibi açılardan değerlendirilmiştir.

Some findings and evaluations on the poems of Crimean Khanate

While Crimate was a province of Golden Horde, it turned into a khanate in the rule of Giraylar lineage. The founder of the khanate is Hacı Giray I. He coined to his name in 1441. Mengli Giray I., who acceded to throne instead of him, gave his khanate to Ottoman Empire by consulting to Fatih Sultan Mehmet(1475). Crimean was occupied by the Russia and given them via Bucharest treaty (1812). The Crimean Turkish, which is a branch of Kipchak Turkish developed under the sway of Istanbul Turkish because of the increased relation with Ottomans. Crimean Literature of Khanate period share parallelism with divan poetry. Almost all of the Crimean khans were interested in poetry and literature. So, khans and noble poems generate the most important part of Crimean poems. In this period, there were 54 poems. These poems were evaluated in terms of birthplace, their era, the place they grown up, educational status, officialism and profession life, the place they made duty, mystic propensity and their works.

___

ABDULLAHOĞLU, Hasan (1932): “Kırım Tarihine Ait Notlar ve Vesikalar-Gazi Giray’ın Mektupları”, Azerbaycan Yurt Bilgisi Mecmuası, 3-7 (İstanbul).

ALTUN, Kudret (1997): Tezkire-i Mucîb İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Sözlük, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara.

ARAS, Namık Kemal (1987): Esrar Dede’nin Tezkire-i Şuarâ-yı Mevleviyyesi, (Ankara Ü. Yüksek Lisans Tezi), Ankara.

ÂRİF HİKMET: Ârif Hikmet Tezkiresi, Millet Ktb. Ali Emîrî, No. 789.

ÂSIM, Seyrekzâde Kazasker Mehmed: Âsım Tezkiresi, İ. Ü. Ktb., Yz. No. 2401.

ÂŞIK ÇELEBİ (1994): Meşâ’irü’ş-Şu’arâ İnceleme Tenkitli Metin, Haz: Filiz Kılıç, Gazi Ü. SBE, Doktora Tezi, Ankara.

BABİNGER, Franz (1992): Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Bahriye Üçok), Ankara.

BAĞDADLI İSMAİL PAŞA (1945-47): İzâhu’l-meknûn fi’z-Zeyli alâ Keşfü’zzünûn, 2 C. İstanbul.

BAĞDADLI İSMAİL PAŞA (1951): Hediyyetü’l-ârifîn Esmâü’l-müellifîn ve Âsâru’l-musannifîn, İstanbul.

BEYÂNÎ, Mustafa bin Cârullah (1997): (Haz. İbrahim Kutluk), Tezkiretü’ş-şuarâ, Türk Tarih Kurumu, Ankara.

BİLGİN,Orhan (1993): “Şeyhî Hakkında Yeni Bilgiler”, Marmara Ü. Fen-Ed. Fak. Türklük Araştırmaları Dergisi, 7 (1991-92), İstanbul.

BURSALI MEHMED TAHİR (1990): Osmanlılar Zamanında Yetişen Kırım Müellifleri, (Haz. Mehmet Sarı), Ankara.

BURSALI MEHMED TAHİR (1333-42): Osmanlı Müellifleri, 3 Cilt, İstanbul.

ELÇİN, Şükrü (1984): Gevherî Divanı İnceleme-Metin-Dizin-Bibliyografya, Kültür ve Turizm Bak. Yay. Ankara.

ELÇİN, Şükrü (1987): Âşık Ömer, Ankara.

ELMAS, Sevgi (1997): Rahmî (Kırımlı Mustafa) Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni, Cumhuriyet Ü., Yüksek Lisans Tezi, Sivas.

ERDEM, Sadık (1994): Râmiz ve Âdâb-ı Zurafâsı (İnceleme Tenkitli Metin İndeks Sözlük), AKM Yay., Ankara.

ERGUN, Saadeddin Nüzhet (1934): Türk Şairleri, İstanbul.ERTAYLAN, İsmail Hikmet (1958): Gazi Geray Han Hayatı ve Eserleri, İstanbul.

ERTAYLAN, İsmail Hikmet (1960) Yusuf ve Zeliha, İstanbul.

FATİN (1271): Fatin Tezkiresi, İstanbul.

GÖLPINARLI, Abdulbaki (1970): “Halim Giray”, Türk Ansiklopedisi, Cilt 18.

GÖVSA, İbrahim Alaattin (1937): Meşhur Adamlar Ansiklopedisi, 4 Cilt, İstanbul.

GÖVSA, İbrahim Alaattin (1946): Türk Meşhurları, İstanbul.

GÜFTÎ ALİ, Güftî Tezkiresi, Yz. Millet Ktb. Ali Emîrî, 324.

HALİM GİRAY (1990): Gülbün-i Hânân, (Haz. M. S. Göçenli-Recep Toparlı) Erzurum.

HÜSEYİN VASSAF (1990): Sefîne-i Evliyâ, (Haz. Ali Yılmaz-Mehmet Akkuş), C. I, İstanbul.

İNAL, İbnülemin Mahmud Kemâl (1988): Son Asır Türk Şairleri, Dergâh Yay., 2. bs., 4 Cilt, İstanbul.

İNALCIK, Halil (1964): “Gazi Giray”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 4.

İSEN, Mustafa (1992): “Divan Edebiyatında Geleneğe Direnenler-II: Gazâyî”, Yedi İklim, 32 (Kasım).

İSMAİL BELİĞ (1985): Nuhbetü’l-âsâr li-Zübdeti’l-eş’âr, Haz. Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Gazi Ü. Yay., Ankara.

KAFZÂDE FÂİZÎ, Fâizî Tezkiresi, Yz. Nuruosmaniye Ktb. 3723.

KÂTİB ÇELEBİ (1286-1287): Fezleke, İstanbul.

KÂTİB ÇELEBİ (1941-43): Keşfü’z-Zünûn, İstanbul.

KINALIZÂDE HASAN ÇELEBİ (1989): Tezkiretü’ş-Şuarâ, (Haz. İbrahim Kutluk), TTK Yay., 2. Cilt, 2. bs., Ankara.

KURNAZ, Cemâl-Halil Çeltik (1998): “Osmanlı Dönemi Kırım Edebiyatı”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 6 (Güz).

KURNAZ, Cemâl-Halil Çeltik (2000): Osmanlı Dönemi Kırım Edebiyatı, Kültür Bakanlığı Yayını. Ankara.

LATÎFÎ (1314): Tezkire-i Latîfî, İstanbul.

MEHMED SİRÂCEDDİN (1994): Mecma’-ı Şuarâ ve Tezkire-i Üdebâ, Haz. Mehmet Arslan, Sivas.

MEHMED SÜREYYA BEY (1308-11), Sicill-i Osmânî, 4 C., İstanbul.

MİRZAZÂDE SÂLİM, Salim Tezkiresi, Süleymaniye Ktb. Esad Ef. 3872.

MUALLİM NÂCÎ (1986): Osmanlı Şairleri, (Haz. Cemâl Kurnaz), Kültür ve Turizm Bak. Yay., Ankara 1986; MEB Yay., İstanbul.

MUSTAFA SAFÂYÎ, Tezkiretü’ş-Şuarâ, Süleymaniye Ktb. Esad Ef. 2549.

MÜCÎB (1997): Tezkire-i Mucîb İnceleme-Tenkitli Metin-Dizin-Sözlük, Haz. Kudret Altun, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay. Ankara.

MÜSTAKİMZÂDE Süleyman Sa’deddin, Mecelletü’n-Nisâb, Süleymaniye Ktb. Hâlet Ef. 628.

NEV’ÎZÂDE ATÂYÎ (1989): Hadâiku’l-hakâyık fî Tekmileti’ş-şakâyık, Haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul.

ÖZTUNA,Yılmaz (1984): “Selim Giray Han-I”, Türk Ansiklopedisi, XXVIII/394.

PARMAKSIZOĞLU, İsmet (1978): “Râmiz Abdullah Paşa”, Türk Ansiklopedisi, XXVII.

RIZÂ, Zehrimarzâde Seyyid Mehmed (1316): Rızâ Tezkiresi, İstanbul.

RİYÂZÎ MEHMED, Riyâzî Tezkiresi, Yz. Üniversite Ktb. 761.

SAKAOĞLU, Saim (1994): “Keşfî ve Kırımî”, Türk Dili, 506 (Şubat).

SELİM DİVÂNE (1996): Miftâhü Müşkilâti’l-ârifîn Âdâbu Tarîki’l-vâsılîn, (Haz. Mustafa Tatcı), MEB Yay., İstanbul.

SEYYİD MUHAMMED RIZÂ (1832): es-Seb’ü’s-seyyâr fî Ahbâri’l-mülûki Tatar, Kazan.

SOYSAL, Abdullah Zihni (1940): “Âlî”, Türk-İslâm Ansiklopedisi, İstanbul.

ŞEMSEDDİN SÂMÎ (1306-16): Kâmusü’l-âlâm, 6 C., İstanbul.

ŞEYHÎ MEHMED EFENDİ (1989): Vekâyiü’l-fuzalâ, C. I-III, Haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul.

ŞEYHÜLİSLÂM ÂRİF HİKMET, Ârif Hikmet Tezkiresi, Millet Ktb. Ali Emîrî, No. 789.

TANSEL, F. Abdullah (1964): “Gazi Giray”, İslam Ansiklopedisi, Cilt 4.

TANSEL, Fevziye Abdullah (1967): “Kırım Hanı IV. Mehmed Giray’ın Kâmilî Takma Adı ile Yazmış Olduğu Koşma ve Türküler”, Belleten, XXXI, 124 (Ekim).

TANSEL, Fevziye Abdullah (1971): “Kırım Hanı IV. Mehmed Giray’ın Elimize Geçen Yeni Bir Koşması”, Türk Kültürü, 109 (Kasım 1971), 45-47

TANSEL, Fevziye Abdullah (1974): “XVII. Asrın Unutulmuş Saz Şairlerinden Kırımî ve Bir Koşması”, Türk Kültürü, 136-137-138 (Şubat-Mart-Nisan).

TANSEL, Fevziye Abdullah-Halil İnalcık; “Gâzi Giray II (Bora)”, İslâm Ansiklopedisi, C. IV.

TOPARLI, Recep-M. Sadi Çöğenli (1992): Divan-ı Halim Giray, Erzurum.

TUMAN, Nail (2000): Tuhfe-i Nâilî, 2 C., Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatcı, Bizim Büro Yayınları, Ankara.

YÜKSEL, Zuhal (1992): “Kırım Türk Edebiyatı”, Türk Dünyası El Kitabı, C. 3., Ankara.