Selahittin TOLKUN

Orta-Güney Türk lehçelerinde kullanılan aq qılmak ve aq olmaq / bolmaq ile Türkiye Türkçesindeki ah etmek, ah almak, eh etmek deyimleri üzerine

Aq kelimesi hemen bütün Türk lehçe ve şivelerinde beyaz veya beyaz kelimesinin çağrıştırdığı süt ve süt ürünleri, hak, adalet, masumiyet, boş arazi vb. anlamlarda kullanılmaktadır. Ancak Türklük dünyasının ortagüney kesiminde yer alan Özbek, Kırgız, Türkmen ve Azerbaycan Türkçelerinde aq kelimesinin bütün bu anlamlarına zıt olan bir başka sesteşi bulunmaktadır. Söz konusu aq kelimesinin benzer biçimde Kırgızlar dışındaki diğer Türklerle komşu veya iç içe yaşayan Fars topluluklarında da bulunduğu görülmektedir. Bu yazıda söz konusu Türk lehçelerindeki bu aykırı aq kelimesinin menşei tayine çalışılmaktadır. Ayrıca günümüz Türkiye Türkçesinde beddua etmek veya beddua almak anlamındaki ah etmek, ah almak ile yine çocuk dilinde yer alan eh etmek deyiminin yazımıza konu olan aq kelimesi ile ilgisi olup olmadığı sorgulanmaktadır.

On the Phrases aq qılmak and aq olmak / bolmaq in Middle-Southern Turkic Languages and ah etmek, ah almak, eh etmek in Turkish

The word aq means white and milk, dairy products, truth, justice, innocence, wasteland etc., which also are connotated by the colour white, in almost all of Turkic languages and dialects. However, the word aq has a homonym with a contradicting meaning in Uzbek, Turkmen, Kyrgyz and Azeri Turkic, which are spoken in the middle-southern regions of the Turkic world. This aq also exists in Iranian languages co-existing with the aforementioned Turkic languages except Kyrgyz. This article aims to determine the origin of word aq with the contradictory meaning to colour white. The relation of the phrase eh etmek in Turkish child language together with the idioms ah etmek to curse and ah almak to be cursedto aq is also tackled.

PDF

___

ALTAY, Seyfettin: Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul, 1994.
AXUNDOV, Ağamusa: Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğ əti, Bakı, Elm 2005.
CLAUSON, Sir Gerard: An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish, Oxford, 1972.
Derleme Sözlüğü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2009.
GÜNEŞ, Kadir: Arapça-Türkçe Sözlük, Mektep Yayınları, İstanbul, 2010.
ĞULÅM, Ğäfur: Şum Bålä, Taşkent, Özbekistån, 1992.
HACALOĞLU, Recep Albayrak: Azeri Türkçesi Dil Kılavuzu, Ankara 1992.
HAMİLTON, James Russel: İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1998.
KANAR, Mehmet: Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul, 2011.
KASIMBEK, Tölögön: Sıngan Kılıç, Kırgızstan Basma Üyi, Bişkek, 1998.
LESSING, Ferdinand D.: Moğolca-Türkçe Sözlük 1-2, Çeviren: Günay Karaağaç, Türk Dil Kurumu, Ankara, 2003.
MOHAMMAD, Moùiæn: A Persian Dictionary, C. 2, Amir Kabir Publishing Corporation, Tehran, 1992.
OLGUN, İbrahim - DRAHŞAN, Cemşit: Farsça-Türkçe Sözlük, Ankara Üniversitesi, 1967.
Özbék Tilining İzahlı Luğätı, 1-5 Cilt, Taşkent: Özbekistån Respublikası Fänlär Akamdemiyası, 2007.
RÖHRBORN, Klaus: Uigurisches Wörterbuch, Cilt: 1, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag GMBH, 1977.
TEKİN, Şinasi: Uygurca Metinler II. Maytrısimit Burkancıların Mehdîsi ve Maitreya ile Buluşma Uygurca İptidaî Bir Dram, Erzurum Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1976.
TİMURTAŞ, Faruk Kadri: Eski Türkiye Türkçesi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, İstanbul, 1977.
Türkmence-Türkçe Sözlük, Haz.: Talat Tekin, Mehmet Ölmez, Emine Ceylan, Zühal Ölmez, Stier Eker, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi, Ankara, 1995.
YUDAHİN, K.K.: Kırgız Sözlüğü I-II, Çeviren: Abdullah Taymas, Türk Dil Kurumu, Ankara, 1988.
İnternet kaynakları
http://ozaramizdi.com/%C3%BCz%C3%BCn%C9%99+a%C4%9F+olmaq.html 23.09.2011
http://yaxinsan.net/dini/786-valideynin-252z252n601-a287-olma287305n.html 23.09.2011
http://jahonnoma.com/2007/12/01/jahongir-mamatov-ozbeklar-va-ozbeklar/ 23.12.2009
http://saodat.uz/cgi-bin/main.cgi?lan=u&raz=21&pg=1&nom=0&id=160&search=&mes=9& god=2007, 23.12.2009
http://www.edebiyat.tc/a-sozlugu-deyim-3/ 23.12.2009
http://www.websters-online-dictionary.org/definitions/hate?cx=partner-pub- 0939450753529744%3Av0qd01-tdlq&cof=FORID%3A9&ie=UTF-8&q=hate&sa=Search#906 27.12.2011
http://www.lexiconer.com/cedict.php?txtinputchinese=%B6%F1&submit=%B2%E9%D1%AF 09.02.2012
http://www.mdbg.net/chindict/chindict.php?page=worddict&wdrst=0&wdqb=%E6%83%A1 09.02.2012
http://www.clearchinese.com/chinese-english-dictionary.htm 09.02.2012
http://www.cojak.org/index.php?function=code_lookup&term=60E1 09.02.2012
http://forum.bebek.com/m1157057-p235.aspx 29/12/2009
http://narince-narince.blogspot.com/2009/06/iyi-ki-dogdun-umut.html 29/12/2009)
http://www.komikler.com/komikforum/yorum.php?cid=kr&iid=14856 29/12/2009
http://bs-ba.facebook.com/wall.php?id=36335789813&page=1&hash= ab2d0c59ef03858cd31ca1a5f8f39803 29/12/2009)
http://zoydaktakiatsinegi.blogspot.com/2009/06/korkunun-var-m-ecele-faydas.html 29/12/2009)
http://www.seviyorum.gen.tr/canin-mi-sikiliyor-you/4130-ben-de-nazlanicagim-banane.html 29/12/2009
http://www.sytym.com/bbs/read.php?tid=13412&ordertype=desc 27.12.2012
http://www.loghatnaameh.org/dehkhodaworddetail-cd818e08fab1458983955b0427248449- fa.html 12.11.2013