RAMAZÂN-ZÂDE’NİN TÂRÎH-İ NİŞÂNCI PÂŞÂ İSİMLİ ESERİNİN UMUMİ TARİHLERE TESİRLERİ

XV. yüzyılda tarih yazıcılığının gelişmesiyle birlikte Tevârîh-i Âl-i Osmânlarʼın yanısıra bütünsel bir yaklaşımla oluşturulan umumi tarihler de ortaya çıkmıştır. Bu tür genel olarak insanlığın yaratılıştan başlayarak İslam tarihi, Osmanlı öncesi ve çağdaş devletler ile Osmanlı tarihi konularını kapsayan eserlerdir. Bu eserlerde Osmanlı Devletiʼnin bu geniş yelpaze içinde nasıl konumlandırıldığını görmek mümkündür. XVI. yyʼda Nişâncı Mehmed Paşa Kanuni Sultan Süleyman dönemi devlet adamı ve tarihçisi olup kendi adıyla anılan muhtasar bir umumi tarih meydana getirmiştir. Bu çalışmada Ramazân-zâde’nin eseri Târîh-i Nişâncı Paşaʼyı kendi eserlerinde kaynak olarak kullanan diğer umumi tarih yazarlarından Cenâbî Mustafa Efendi, Gelibolulu Mustafa Ali ve Hezârfen Hüseyin Efendiʼnin Târîh-i Nişâncı Paşaʼdan nasıl istifade ettikleri incelenmiştir. Bu incelemelerle istifade şekillerinin karşılaştırmalı örnekler neticesinde hangi konuların aynen, hangilerinin mealen ve hangilerinin haziflerle yapıldığı tespit edilmiştir. Yapılan bu tespitlerle Osmanlı Devletiʼnde aynı türde eser veren yazarların birbirinden faydalanma şekilleri aynı eksendeki eserler üzerinde incelemeye tabi tutulmuştur. Ayrıca Târîh-i Nişâncı Paşaʼnın diğer umumi tarih yazarları tarafından neden kaynak olarak kullanıldığı konusuna açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Araştırmanın temel kaynaklarını incelemeye alınan eserlerin karşılaştırmalı metin içerik örneklerinin kullanılması amacıyla ekseriyetle yurt içi ve yurt dışı kütüphanelerden temin edilen yazma eserler oluşturmaktadır.

The Impacts of the Târîh-i Nişâncı Paşa (Lit. The History Of Nişancı Pasha) of Ramazân-zâde on the General Hıstory Wrıtıngs

With the development of historiography in the 15th century, the general history writings emerged as well, which were written with a holistic approach. This type of writings, in general, involved the Islamic history since the creation, pre-Ottoman period, and the Ottoman State with its contemporary states. Through these writings, it is possible to observe how the Ottoman State was positioned in this wide array. The first examples of this type were committed to paper in the 15th century by Mevlana Şükrullah Efendi, and the best example by Gelibolulu Mustafa Ali (iit.Mustaf Ali from Gallipoli) in his Künhü’l-ahbâr. In the 16th century, Nişâncı Mehmed Paşa, who was a statesman and a historian under the reign of Suleiman the Magnificent, compiled a summary general history titled his own name. In this study, it was investigated how the other general history authors benefited from the Târîh-i Nişâncı Paşa of Ramazân-zâde in their own writings, in which they used it as a reference, like Cenâbi Mustafa Efendi, Gelibolulu Mustafa Ali and Hezarfen Hüseyin. Through these investigations, it was determined which issues were directly quoted, which were quoted in meaning, and which were quoted via hazif method (rephrasing sentences without using the letters with dots in the Ottoman language). By menas of these determinations, the styles of the authors, who wrote in the same type in the Ottoman State, in benefiting from each other were investigated on the same axis. In addition, it was attempted to elucidate why the Târîh-i Nişâncı Paşa of Ramazân-zâde was used as a source by other general history authors. The main sources of the research are generally comprised of manuscripts that are provided from domestic and international libraries in order to use the comperative text contents of the examined books.

PDF

___

Cenâbî, Mustafa Efendi, Gülşen-i Tevârîh, Topkapı Sarayı Müzesi Revan Bölümü, No: R.1136.
Hezârfen, Hüseyin Efendi, Tenkîh-i Tevârîh-i Mülûk, Manisa Yazma Eser Kütüphanesi, No: 5071.
Peçevi, İbrahim Efendi, (1269), Peçevi Tarihi, Unıversıty Of Toronto DR 511 P33 V.1.
Ramazân-Zâde, Nişâncı Mehmed Paşa, (1568), Târîh-i Nişâncı Paşa, Almanya Staatsbibliothek, Berlin, Ms.or.fol.4153.
Resmi, Ahmed Efendi, (1269), Halifetüʼr-Rüesâ.
Ağırakça, Ahmet, (2006), “ Müneccimbaşı Ahmed Dede”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XXXIII, s.4-6.
Ağırakça, Ahmet, (2014), Müneccimbaşı Ahmed ibn Lütfullah Osmanlı Devletiʼnin Kuruluş Tarihi (1299-1481) Câmiʻüʼd-Düvel, İstanbul, Akdem Yayınları.
Aktepe, M.Münir, (1958), “ Hoca Sadeddin Efendi Tacü’t Tevârîhi ve Bunun Zeyli Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, XIII s. 101- 116.
Almaz, Hasan, (2013), Behçetüʼt-Tevârîh Tarihin Aydınlığında Şükrullah Efendi, İstanbul, Mostar Yayınları.
Arslan, Mehmet, (2003), Mehmed Cemâleddîn, Osmanlı Tarih ve Müverrihleri-Âyine-i Zurefâ, İstanbul, Kitabevi Yayınları.
Atsız, Nihal (1968), Âlî Bibliyografyası. İstanbul, Milli Eğitim Basımevi.
Aycibin, Zeynep (2016), Katip Çelebi Fezleke I (Osmanlı Tarihi 1000- 1065 / 1591-1655), İstanbul, Çamlıca Yayınları.
Aydemir, Mehmed Süreyya, (1996), Sicil-i Osmanî, Cilt III, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Aydın, Aydın, (1993), Gelibolulu Mustafa Ali᾽nin Künhü᾽l-Ahbârı᾽nın IV. Rüknün Kaynakları, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Anabilim Dalı.
Bayrak, Orhan, (2002), Osmanlı Tarihi Yazarları, İstanbul, Milenyum Yayınları.
Baykal, Bekir Sıtkı, (1999), Peçevi Tarihi, Cilt I, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Balcı, Rüştü, (2007), Keşfüʼz-Zunûn, An Esâmiʼl-Kütübî veʼl-Fünûn (Kitapların ve İlimlerin İsimlerinden Şüphelerin Giderilmesi), Cilt I, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Canatar, Mehmet, (1993), Müverrih Cenâbî Mustafâ Efendi ve Cenâbî Tarihi I, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı.
Canatar, Mehmet, (1993), “ Cenâbî Mustafa Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt VII, s.351-353.
Cantimer, Mehmet Alper, (2011), Cenâbî Mustafa Efendi’nin ElʻAylemü’z- Zahir Fi Ahvali’l- Evâil ve’l- Evâhir Adlı Eserinin Önasya Kısmının Tenkidli Metin Neşri, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisan Tezi.
Daş, Abdurrahman, (2003), Osmanlılarda Münşeât Geleneği, Hoca Sadeddin Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Münşeâtı, (Yayımlanmış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı.
Donuk, Suat, (2017), Hadâikuʼl-hakâʼik fî Tekmiletiʼş-Şakâʼik, Nevʻîzâde Atâyînin Şekâʼik Zeyli, İnceleme-Tenkitli Metin, Edt. Örs Derya, Cilt I, İstanbul, Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı.
Erkan, Davut, (2005), Matrâkçı Nasûh’un Süleyman-nâmesi ( 1520-1537 ), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
Erkan, Davut, (2011), “ Matrâkçı Nasuh’un Hayatı ve Eserleri Üzerine Notlar ”, The Journal of Ottoman Studies, XXXVII, s. 181-197.
İlgürel, Mücteba, (1998), “Hüseyin Efendi Hezârfen”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XVIII, s. 544-564.
Kaya, Nevzat, (2001), “ Karaçelebi-zade Abdülaziz Efendi ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XXIV, s.381-383
Kütükoğlu, Bekir, (1989), “Ali Mustafa Efendi”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt II, s.414-416.
Lokmacı, Süleyman, (2017), “ Hezârfen Hüseyin Efendi’nin Tenkîh-i Tevârîh-i Mülük İsimli Eserinin Fransız Milli Kütüphanesinde Supplement Turc 137 Arşiv Numarası İle Kayıtlı Nüshası Üzerine”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 5, Sayı 43, s. 225-236.
Özcan, Abdülkadir, (2002), “Bosnalı Hüseyin”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XXVI, s. 130-131.
Özcan, Abdülkadir, (1994), “ Düstürnâme-i Enverî ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt X, s. 49-50.
Özcan, Abdülkadir, (2003), “Mehmed Çelebi-Ramazân-zâde”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt 28, s.449-450.
Özdemir, Kerim, (2007), Hezârfen Hüseyin Efendi’nin Tenkîhü’tTevârîh adlı eserinin Selçukluların Zuhurundan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar Geçen Bölümlerin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi, Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Ana Bilim Dalı Ortaçağ Tarihi Programı Yüksek Lisans Tezi.
Özgül, İbrahim, (2010), Karaçelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrâr Adlı Eseri ( 1299-1648) Tahlil ve Metin, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi.
Öztürk, Necdet, (2015), İmparatorluk Tarihinin Kalemli Muhafızları Osmanlı Tarihçileri, ( Ahmedî’den Ahmed Refik’e), İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Öztürk, Necdet, (2012), Enverî Düstürnâme, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları.
Schmidt, Jan, (2002), “Künhü’l Ahbar”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XXVI, s. 555-556.
Tahir, Bursalı Mehmed, (1975), Osmanlı Müellifleri, Cilt III. İstanbul, Meral Yayınevi.
Tellioğlu, Ömer, (1994), Müneccimbaşı Ahmed B. Lütfullah’ın Cami’ü’d-Düvel’inden Hamdânîler Kısmının Metin Neşri ve Tercümesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı Yüksek Lisan Tezi.
Turp, Duygu, (2011), Bedâyiü’l Vekâyi ( 17.yy ) Metin- Dizin Ve İnceleme ( Vr. 446a- 482b ), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Yüksek Lisan Tezi.
Uğur, Ahmet, / ÇUHADAR, Mustafa / GÜL, Ahmet / ÇUHADAR, İbrahim Hakkı, (1997), Gelibolulu Ali Mustafa Efendi, Kitâbüʼt-Târih-i Künhüʼl-Ahbâr, I /1-2, Kayseri, Erciyes Üniversitesi Yayınları.
Uğurlu, Erol, (2004), Cenâbî Efendiʼnin El-ʻAylemüʼz-Zâhir Fi AhvâliʼlEvâil Veʼl-Evâhir Adlı Eserinin Ön Asya Kısmının Tenkidli Metin Neşri, (Yayınlanmış Yüksek Lisan Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Yıldız, Emrah, (2015), “Osmanlı Devletiʼnde Bir Dünya Tarihi Deneyim: Mizancı Mehmed Murâd ve Tarih-i Umumiʼsi ”, Turkısh History Education Journal (Türk Tarih Eğitimi Dergisi), 2015: 4(2), s.113-135.
Yıldız, Sara Nur, (2012), “ Şükrullah ”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XXXIX, s.257- 258.
Yurdaydın, Hüseyin Gazi, (2003), “Matrakçı Nasuh”, Diyânet İslâm Ansiklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Cilt XXVIII, s.143-145.
Yurdaydın, Hüseyin Gazi, (1971), İslam Tarihi Dersleri, Ankara, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakultesi Yayınları.