BİR VAKIF ARAZİSİNİN MÜLKİYET SORUNU ÜZERİNDEN OSMANLI TAŞRASINA DAİR BAZI TESPİTLER (XIX. YÜZYILIN İKİNCİ YARISI-XX. YÜZYILIN İLK ÇEYREĞİ)

XVII. yüzyılda Diyarbakır merkez sancağında bulunan Kabi köyü, Nakşibendî Şeyhi Aziz Mahmud Urmevî’nin soyundan gelen Azizzâdeler veya Evlâd-ı Şeyh-i Rumiyye olarak tanınan aileye temlik edilmişti. Aile daha sonra bunu, şeyhin Diyarbakır şehrinde kurduğu cami, tekke ve medresesine vakfetmişlerdi. Atalarının idamının ardından sorunsuz bir halde uzun yıllar bölgede Osmanlı sistemiyle hemhâl bir hayat sürdürmüşlerdi. Ta ki XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar. Tanzimat dönemi mali-idari uygulamalarının eşlik ettiği bu dönemde bahsi geçen köy, vakfın hukuki statüsü ve arazinin mülkiyetinden kaynaklı vakıf yöneticileri ve ahali arasında yaşanan çetrefilli bir mücadelenin, yeni vergi uygulamalarının ve vakıf yönetimine ilişkin diğer bazı gelişmelerin sahnesi olacaktı. Böylece Osmanlı taşrasının nispeten daha az görünür yerel figürlerinin gözünden, yeni dönemin bürokrasi lisanını ve onların hak arama arayışlarında başvurdukları usul ve söylemleri izlemek mümkün olacaktır.

Findings on the Ottoman Province over the Property Problem of a Foundation Land (The Half of Nineteenth Century-The First Quarter of Twentieth Century)

In the seventeenth century, the Kabi village in the central sanjak of Diyarbakır was assigned to the family known as Azizzâde or Evlâd-ı Şeyh-i Rumiyye (Sons of Rumiye Shaykh), who were descended from the Naqshbandi Shaykh Aziz Mahmud Urmevi. The family then endowed it to the mosque, lodge and madrasah which the shaykh founded in the city of Diyarbakır. Following the execution of their ancestors, they lived a life that was united with the Ottoman system in the region for many years without any problems. It was until the second half of the nineteenth century. During this period,accompanied by the fiscal-administrative practices of the Tanzimat period, the village was going to be the scene of a complicated struggle between foundation managers and the community originating from the legal status of the foundation village and the ownership of the land, new tax practices and some other developments in the management of the foundation. Thus, from the eyes of the relatively less visible local figures of the Ottoman provinces, it will be possible to follow the bureaucracy language of the new era and the procedures and discourses that they applied in search of rights.

___

  • BOA., C.EV. (Cevdet-Evkaf Tasnifi) 490/24798
  • BOA., HAT (Hatt-ı Hümâyûn Tasnifi) 567/27829
  • BOA., BEO. (Bab-ı Ali Evrak Odası)1659/124374
  • BOA., BEO. 4258/319294
  • BOA., DH.İD. (Dahiliye Nezareti İdare Evrakı) 23/16
  • BOA., DH.İD. 177/9
  • BOA., DH.İD. 213/3
  • BOA., İ.MVL. (İrade-Meclis-i Vâlâ) 457/20519
  • BOA., MAD. (Maliyeden Müdevver Defterler Tasnifi) 636
  • BOA., MVL. (Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri) 413/75
  • BOA., MVL. 650/7
  • BOA., ŞD. (Şûrâ-yı Devlet Belgeleri) 181/33
  • BOA., ŞD. 431/44
  • BOA., ŞD. 471/4
  • 21 Ekim 1945 Genel Nüfus Sayımı. (1949). Ankara: İstatistik Genel Müdürlüğü.
  • Afyoncu, E. (1994). Defterhâne. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 9, 100-104.
  • Akgündüz, A. (1996). İslâm Hukukunda ve Osmanlı Tatbikatında Vakıf Müessesesi, Gözden Geçirilmiş İkinci Baskı. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
  • Algar, H. (2012). Nakşibendîlik. İstanbul: İnsan Yayınları.
  • Ateş, S. (2002). Kutub. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, 498-499.
  • Atlı, A. (2012). İbnü'l-Arabî'nin "Kutub" Kavramı ile İlgili Görüşleri. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1,1, 11-31.
  • Ayar, T. (2017). Cihât Mevzuatı. Vakıflar Dergisi, Sayı 48(Aralık), 145-193.
  • Ayar, T. (2018). Osmanlı Vakıf Geleneğinde Cihet Uygulaması. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 18, Yıl 18, Sayı 1, 293-322.
  • Barkan, Ö. L. (1999). Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi. Tanzimat 1 içinde (321-421). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
  • Barnes, J. R. (1980). Evkaf-ı Hümayun Vakıf Administration under the Ottoman Ministry for Imperial Religious Foundations 1839 to 1875. Los Angeles: University of California.
  • Bruinessen, M. V., & Boeschoten, H. (2003). Evliya Çelebi Diyarbekir'de. İstanbul: İletişim Yayınları.
  • Cezar, Y. (1986). Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy dan Tanzimat'a Mali Tarih). Alan Yayıncılık.
  • Çadırcı, M. (1997). Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri'nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Diyarbakır İl Yıllığı 1967. (1967) Ankara.
  • Gülsoy, U. (2002). Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlikten Muâfiyet Vergisi: Bedel-i Askeri (1855-1909). Tarih Dergisi/Turkish Journal of History, Sayı 37, 93-118.
  • İlhan, M. M. (2000). Amid (Diyarbakır). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
  • İpşirli, M. (1993). Cihet. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 7, 546-548.
  • Karal, E. Z. (1995). Osmanlı Tarihi, VIII. Cilt, 4. Baskı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
  • Köprülü, F. (1942). Vakıf Müessesesinin Hukukî Mahiyeti ve Tarihî Tekâmülü. Vakıflar Dergisi, Sayı II, 1-35.
  • Masal, D. (2017). Osmanlı Bürokrasisinde Evrak Yönetimi Defter-i Hakani Örneği, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
  • Naîmâ Mustafa Efendi. (1968). Naîmâ Târihi, Çev. Zuhurî Danışman, Üçüncü Cild. İstanbul: Zuhuri Danışman Yayınevi.
  • Özdemir, R. (1994). Osmanlı Devleti'nin Tarikat, Tekye ve Zaviyelere Karşı Takip Ettiği Siyaset. OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi), Sayı 5, 259-310.
  • Öztürk, N. (1995). Türk Yenileşme Tarihi Çerçevesinde Vakıf Müessesesi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
  • Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
  • Peçevî İbrahim Efendi. (1999). Peçevî Tarihi II, Bekir Sıtkı Baykal (haz.), 3.Baskı. Ankara: Kültür Bakanlığı.
  • Tunaya, T. Z. (2009). Türkiye'de Siyasal Gelişmeler (1876- 1938). İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
  • Yediyıldız, B. (2003). XVIII. Yüzyılda Türkiye'de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.