KADI SİCİLLERİ IŞIĞINDA 1629-1631 YILLARINDA RUHA, BURSA VE ANKARA ŞEHİRLERİNDE KÖLELER VE CÂRİYELER

Yahudilik ve Hristiyanlıkta olduğu gibi İslâm dinince de onaylanan kölelik müessesesi, kuruluşundan itibaren Osmanlı Devleti’nde var olmuştur. Ancak bu müessesenin, devletin farklı coğrafyalarında yer alan şehirlerinde sosyo-iktisadî koşulların da etkisiyle kendine özgü pratikleri oluşmuştur. Şehirlerde köleliğe dair oluşan bu pratikleri ortaya çıkarmak için çalışma farklı özelliklere sahip üç Osmanlı şehri Ruha, Bursa ve Ankara ile sınırlandırılmıştır. Nitekim 1629-1631 yıllarında üç şehirde kölelik müessesesini aydınlatarak bu şehirlerin sahip olduğu özelliklerin köleliğe etkisini tespit etmek, böylece müesseseye yönelik uygulamaların benzer ve farklı yanlarını ortaya koymak genel anlamda bu araştırmanın özünü teşkil etmiştir. Bu amacı gerçekleştirebilmek için fiziksel özellik, azat, firar, efendi gibi bir köleyi ilgilendiren her detayın incelenmiş olması gerektiğinden araştırmada köleye dair ihtiva ettiği doyurucu nitelikteki bilgilerle oldukça zengin bir içeriğe sahip üç şehrin kadı sicilleri kullanılmıştır. Bu bağlamda çeşitli nedenlerle gerek efendi, gerek köle, gerekse başka kişilerce sicillere yansıyan dava kayıtları incelenmiş ve elde edilen bulgular, alana münhasır yapılan diğer çalışmalarla birlikte değerlendirilme yöntemiyle üç şehirdeki kölelik kurumu aydınlatılmaya çalışılmıştır. Kadı sicillerine yansıyan detaylar sonucunda, aynı yıllarda farklı kimliklere sahip üç şehirdeki kölelerin durumlarının tamamen aynı olmadığı; efendilerin, İslâm hukukunun kölelere yönelik koymuş olduğu kurallar çerçevesinde hareket ettikleri; kural ihlallerinde ise kölelerin mahkemeye müracaat ederek hak arayışı içinde oldukları yapılan tespitlerden bazıları olmuştur

Slaves and Concubines in Ruha, Bursa and Ankara in the Light of the Qadi Registers Between 1629-1631

As in Judaism and Christianity, the slavery institution accepted in Islamic religion has existed since the establishment of the Ottoman Empire. But this institute had its own practices in cities located in different geographies of the state, with the effect of socio- economical impacts. In order to reveal these practices about slavery in cities, the study is limited to three Ottoman cities with different characteristics, Ruha, Bursa and Ankara. The fact that, revealing the effect of the features of these cities on slavery by illuminating the institution of slavery in three cities between 1629 and 1631, thus revealing the similar and different aspects of the practices towards the institution, in general, constituted the essence of this study. Since every detail concerning a slave such as physical characteristics, emancipation, desertion, and master be examined in order to achieve this aim, Qadi registers of three cities, which have a very rich content with the satisfactory information about the slave, were used in the study. In this case records reflected in the registers, whether by master or slave or by other persons for various reasons, were evaluated with other studies carried out exclusively in the field, and the institution of slavery in the city was tried to be clarified. As a result of Qadi registers in details, the position of the slaves and concubines having different identity in these three cities weren’t completely the same. The masters used to act according to the rules of Islamic law, and if any violation of rules occured against the slaves or concubines, they could apply for the court.

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Ankara Şerʻiyye Sicilleri: 24 ve 25 Numaralı Defterler.
Bursa Şerʻiyye Sicilleri: B46, B50, B51, B55 ve B110 Numaralı Defterler.
Ruha Şerʻiyye Sicilleri: 207 Numaralı Defter.
Araştırma ve İnceleme Eserleri
Abacı, N. (2001). Bursa Şehri’nde Osmanlı Hukuku’nun Uygulanması (17. Yüzyıl). Kültür Bakanlığı yayınları.
Akgündüz, A. (1995). İslâm Hukukunda Kölelik-Câriyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem. Osmanlı Araştırmaları Vakfı yayınları.
Armağan, S. (1992). İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler (2. Baskı). Diyanet İşleri Başkanlığı yayınları.
Atar, F. (2011). Tedbir. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 40, s. 258-259). TDV İslâm Ansiklopedisi.
Aydın, M. A. & Hamidullah, M. (2002). Köle. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 26, s. 237-246). TDV İslâm Ansiklopedisi.
Aydın, M. A. (2020). Osmanlı Devleti’nde Hukuk ve Adalet (3. Baskı). Klasik yayınları.
Bagatur, S. (2011). Osmanlı’da Kölelik. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Bozkurt, G. (1981). Eski hukuk sistemlerinde kölelik. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 38 (1), 65-103.
Bozkurt, G. (1994). Osmanlı devletinde köle ticaretinin önlenmesi için yapılan çalışmalar. XI. Türk Tarih Kongresi: Ankara 5-9 Eylül 1990 Kongreye Sunulan bildiriler içinde (Cilt. 4, s. 1499-1531). Türk Tarih Kurumu yayınları.
Cin, H. & Akgündüz, A. (2017). Türk Hukuk Tarihi. Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
Çelik, C. (2012). Bilinmeyen Yönleriyle Osmanlı Devleti’nde Kölelik (18. Yüzyıl ve 19. Yüzyıl). Yolcu Dergisi yayınları.
Çetin, O. (1999). Sicillere Göre Bursa’da İhtida Hareketleri ve Sosyal Sonuçları (1472-1909) (2. Baskı). Türk Tarih Kurumu yayınları.
Çetin, O. (2001). Slavery and conversion of the slaves to Islam in the Ottoman Society: According to the Canonical Registers of Bursa between XVth and XVIIIth centuries. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 10(1), 1-8.
Ekinci, A. & Paydaş, K. (2008). Taş Devrinden Osmanlıya Urfa Tarihi. Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü yayınları.
Engin, N. (1998). Osmanlı Devletinde Kölelik. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi yayınları.
Engin, N. (2002). Köle: Osmanlılarda köle. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 26, s. 246-248). TDV İslâm Ansiklopedisi.
Erdem, Y. H. (2013). Osmanlıda Köleliğin Sonu (1800-1909) (B. Tırnakçı, Çev.). Kitap yayınevi.
Ergenç, Ö. (2014). XVI. Yüzyıl Sonlarında Bursa (2. Baskı). Türk Tarih Kurumu yayınları.
Faroqhi, S. (1994). Osmanlı’da Kentler ve Kentliler (2. Baskı). (N. Kalaycıoğlu, Çev.). Tarih Vakfı Yurt yayınları.
Faroqhi, S. (2011). Osmanlı Zanaatkârları (Z. Kılıç, Çev.). Kitap yayınevi.
Fendoğlu, H. T. (1996). İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik -Kamu Hukuku Açısından Mukayeseli Bir İnceleme-. Beyan yayınları.
Güler, Ü. (2018). Kadı Sicilleri ışığında Osmanlı Kıbrısı’nda kölelik (17. Ve 18. Yüzyıllar). Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 54, 104-135.
Güler, Ü. (2021). Osmanlı Diyarbekiri’nde köle ve câriyeler (18. ve 19. yy.). Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 60, 29-56.
İmam Nevevî ( 2019). Riyâzü’s-Sâlihin (Cilt 1-8). (M. Y. Kandemir vd. , Çev.). Erkam yayınları.
İnalcık, H. (2008). Osmanlı İmparatorluğu’nda köle emeği. Doğu Batı Makaleler II içinde. (s. 123-153). Doğu Batı.
İnalcık, H. (2020). Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ 1300-1600 (28. Baskı). (R. Sezer, Çev.). Kronik.
Kalender, S. (2018). Şerʻiyye Sicillerine Göre Ankara’da Kölelik Müessesesi (1724-1751). Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Kaplanoğlu, R. (2011). 1487 yılına ait tahrir defterine göre; 15. yüzyılda Bursa şehrinde toplumsal ve ekonomik yapı. Bursa Araştırmaları: Kent Tarihi ve Kültür Dergisi, 32, 3-14.
Kaplanoğlu, R. (2011). 1573 Tarihli Tahrir defterlerine göre Bursa’nın eski köleleri. Bursa Araştırmaları: Kent Tarihi ve Kültür Dergisi, 34, 5-13.
Kaplanoğlu. R. (2013). 1830 yılı nüfus sayımına göre Bursa’da sosyal yapı ve kölelik kurumu. Türklük Bilgisi Araştırmaları, 40, 189-206.
Karataş, A. İ. (2007). Bursa Şerʻiyye Sicilleri ışığında köleliğe bir bakış. İSTEM: İslâm, Sanat, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi, 7(9), 135-162.
Kılıç, N. (2005). 1650 Yılında Bursa (B87 Nolu Mahkeme Sicillerine Göre). Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Koçu, R. E. (2015). Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü. Doğan Kitap.
Kütükoğlu, M. S. (2018). Osmanlı’nın Sosyo-Kültürel ve İktisadî Yapısı. Türk Tarih Kurumu yayınları.
Lewis, B. (2017). Orta Doğu’da Irk Kavramı ve Kölelik (Ö. Balkılıç, Çev.). Akılçelen Kitaplar.
Marcus, A. (2013). Modernliğin Eşiğinde Bir Osmanlı Şehri Halep (M. E. Baş, Trc.). Küre yayınları.
Merçil, E. (2000). Müslüman Türk Devletleri Tarihi (4. Baskı). Türk Tarih Kurumu yayınları.
Oğuzoğlu, Y. (2016). Osmanlı Toplumunda köleler ve câriyeler. Türklük Bilgisi Araştırmaları, 46, 313-337.
Özdemir, R. (1986). XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Ankara (Fizikî, Demografik, İdarî ve Sosyo-Ekonomik Yapısı). Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları.
Özdemir, R. (1991). Ankara. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt. 3, s. 204-209). TDV İslâm Ansiklopedisi.
Öztürk, Y. (2017). Osmanlı İmparatorluğu’nda köle emeğinin rolü ve hacmi. Z. G. Yağcı vd. (Ed.), Osmanlı Devleti’nde Kölelik: Ticaret, Esaret, Yaşam içinde (s. 31-56). Tezkire.
Parlatır, İ. (1983). Türk sosyal hayatında kölelik. Belleten, 47(187), 802-829.
Paydaş, K. (2005). Büyük Selçuklu Devleti kumandanlarından Urfa Fatihi Bozan Bey. Türk Dünyası Araştırmaları, 156, 75-81.
Sahillioğlu, H. (1979-1980). Onbeşinci yüzyılın sonu ile on altıncı yüzyılın başında Bursa’da kölelerin sosyal ve ekonomik hayattaki yeri. ODTÜ Gelişme Dergisi, 67-138.
Sahillioğlu, H. (1980). On beşinci yüzyıl sonunda Bursa’da iş ve sanayi hayatı: Kölelikten patronluğa. Memorial Ömer Lûtfi Barkan, 28, 179-188.
Sahillioğlu, H. (1983). Onbeşinci yüzyıl sonunda Bursa’da dokumacı köleler. Atatürk Konferansları VIII: 1975-1976 içinde (s. 217-229). Türk Tarih Kurumu yayınları.
Sak, İ. (1989). Konya’da Köleler (16. yüzyıl sonu-17. yüzyıl başı). Osmanlı Araştırmaları, 9, 159-197.
Sak, İ. (1992). Şerʻiyye Sicillerine Göre Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler (17. ve 18. Yüzyıllar). Yayınlanmamış doktora tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Sak, İ. (1994). Şerʻiyye sicillerine göre kölelerin Milliyet ve eşkali (17. ve 18. Yüzyıllar). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3, 377- 394.
Sertoğlu, M. (2015). Osmanlı Tarih Lügatı. Kurtuba Kitap.
Tahiroğlu, B. (1981). Osmanlı İmparatorluğu’nda kölelik. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 47 (4), 649-676.
Tanıdı, D. (2013). 1657 ve 1698 yılları arasında Kadı Sicilleri’ne göre Rusçuk’ta köleler ve cariyeler. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 34, 219-235.
Taş, Y. (2019). Osmanlı Döneminde Urfa’da Sosyal Hayat (Mahkeme Kayıtlarına Göre 1850-1900). Hiper yayın.
Taşkömür, H. (1990). Osmanlı İmparatorluğunda Simkeşlik ve Tel Çekme (XV- XIX y. y. ). Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Toledano, E. R. (1994). Osmanlı Köle Ticareti 1840-1890 (Y. H. Erdem, Çev.). Tarih Vakfı Yurt yayınları.
Toledano, E. R. (1998). Slavery and Abolition in the Ottoman Middle East. University of Washington press.
Üner, M. E. (2009). Osmanlıdan Cumhuriyete Urfa Tarihi. Şanlıurfa Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü yayınları.
Yücetürk, S. (2020). 17. yüzyılın ilk çeyreğinde Üsküdar’da câriyeler. Turkish Studies: Historical Analysis, 15(2), 775-790.
Zilfi, M. C. (1999). Osmanlı’da kölelik ve erken modern zamanda kadın köleler. Osmanlı Ansiklopedisi: Toplum içinde (Cilt. 5, s. 474-479). Yeni Türkiye yayınları.
Zilfi, M. C. (2018). Osmanlı İmparatorluğu’nda Kölelik ve Kadınlar (1700-1840) (E. Kılıç, Çev.). Türkiye İş Bankası Kültür yayınları.