OSMANLI-İRAN HUDUDUNDA ERMENİLER: İRAN ERMENİLERİ’NİN HAKKÂRİ BÖLGESİNDEKİ FAALİYETLERİ

Osmanlı, İran ve Rusya topraklarında yaşayan Ermeniler, “Bağımsız Ermenistan” emelline ulaşmak için birlikte hareke edip, birbirlerine her türlü yardımda bulunmaktan geri durmamışlardı. Ermeniler, Osmanlı-İran hudut bölgesinde kendilerine bazı güzergâhlar belirleyerek silah kaçakçılığı, Osmanlı Devleti’nin aleyhine içeriklere sahip evrakların nakli ve firarilerin geçişini bu güzergâhlar üzerinden sağlamaktaydılar. Ermeniler için Hakkâri hududu önemli geçitlerin olduğu bir bölgeydi. İran topraklarında Ermenilerin rahat bir şekilde örgütlenip Hakkâri’de faaliyetlerini yürütmelerini sağlayan temel neden ise İran Devleti’nin menfaatleri doğrultusunda Ermenileri baskı uygulamayıp eylemlerinde serbest bırakmasıydı. Osmanlı aleyhine olan her türlü eylem, İran’da gerçekleşme olanağına sahip olmuştur. İran Devleti’nin Ermenilerin silah üretim ve dağıtımına göz yumması, manastır inşa edebilmeleri için onlara arazi satması ve Osmanlı topraklarında silahlı eylemlere katılan firarilerin huduttan geçmelerini sağlayıp onları himaye etmesi, iki Müslüman devlet arasındaki münasebetlere zarar vermiştir. Osmanlı Devleti, aynı dine mensup oldukları için birbirlerinin aleyhine hareket etmemeleri gerektiği hususuna sık sık vurgu yaparak İran Devleti’ni Ermeniler konusunda uyarmış, hudut boyunda asayiş ve nizamın sağlanması için üzerine düşeni yapmasını istemiştir. Ancak İran Devleti gerekeni fazlasıyla yaptığını söyleyip bazı taleplerde de bulunarak şikâyetleri bir şekilde geçiştirme yoluna gitmiştir. Bu çalışma, Osmanlı arşiv belgelerinin ışığında İran Ermenilerinin Osmanlı Devleti aleyhine Hakkâri bölgesinde yürüttükleri faaliyetleri inceleyerek İran Devleti’nin Ermeniler hususundaki tutumu ve iki devlet arasındaki münasebetlerin bu tutumdan ne şekilde zarar gördüğünü ortaya koymayı hedefler.

Armenians in The Ottoman-Iran Borders: Activities of Iran's Armenians in The Hakkâri Region

The Armenians living in the lands of the Ottoman, Iran and Russian did not stop to act together in order to reach the ambition of “Independent Armenia, and to give each other all kinds of assistance. Armenians, by adjusting some routes to them in the OttomanIranian border region, They provided arms smuggling, the transfer of documents with contents against the Ottoman Empire and the passage of deserters through these routes. Hakkari border for the Armenians was a region with important routes. The main reason for the easy organization of the Armenians in the territory of Iran and conducting their activities in Hakkari was the fact that the Iranian State did not exert pressure on the Armenians in the interests of the Iranian State and released them in their actions. All kinds of actions against the Ottoman Empire had the opportunity to take place in Iran. The Iranian State allow the production and distribution of arms to the Armenians, sold them land to build monasteries, and allowed the deserters who participated in armed actions in the Ottoman lands to pass through the border and to protect them. These issues damaged the relations between the two Muslim states. The Ottoman Empire warned the Iranian State about the Armenians by emphasizing that they should not act against each other because they belong to the same religion. İn order to ensure public security and order, Ottoman wanted İran to do his part. However, Iran State has said that it has done more than necessary. Iran has somehow fudge this complaints. The aim of this study is to examine the activities carried out by Iranian Armenians against the Ottoman Empire in the Hakkari region in the light of the Ottoman archival documents and ıt aims to reveal the attitude of the Iranian State towards the Armenians and how the relations between the two states have suffered from this attitude.

PDF

___

Arşiv Belgeleri
Başbakanlık Osmanlı Arşivi
Bab-ıAli Sadaret Dairesi Kalemleri, Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi, (A.}MKT.MHM): 672/5; 665/6; 672/1.
Bab-ı Ali Evrak Odası, (BEO): 189/14143.
Dahiliye Mektubi Kalemi, (DH.MKT): 268/34; 1469 / 113; 1424 /32.
Dahiliye Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Muamelat Kısmı Belgeleri, (DH.TMIK.M): 37 / 21; 47/80.
Dahiliye Şifre (DH.ŞFR): 282 / 91; 220 / 80; 220 / 84: 20; 215/11; 237 / 110; 165/60; 148/24; 168/17; 130/107.
İrade-i Hususi, (İ. HUS): 3/16; 3/15.
Yıldız Sarayı Sadaret Hususi Maruzat Evrakı, (Y..A…HUS): 275/77; 264/170; 265 /136; 266 / 32.
Yıldız Esas Evrakı, (Y..EE..): 156 / 88
Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Mütenevvi Maruzat Evrakı, (Y..MTV): 143/93; 164/142; 49/38.
Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı, (Y..PRK.DH): 11 / 6; 7/49.
Yıldız Tasnifi Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı, (Y..PRK.UM): 32/20.
Araştırma Eserler
Bağçeci, Y. (2008). XIX. Yüzyılın Sonlarında Anadolu’da Çıkan Ermeni İsyanlarına Karşı Osmanlı Devleti’nin Aldığı Askeri Tedbirler. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 24, 317-331.
Bolat, G. (2010). Ermeni Meselesi’nde İran’ın rolü ve Osmanlı-İran İlişkilerinde Etkileri (1876-1909). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Bozan, O. (2012). Diyarbakır Vilayetlerinde Ermeniler ve Ermeni Olayları (1878-1920). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Chernıchenkına, N. (2015). Rus İmparatorluk Kayıtlarında Ermeni Sorunu, Erzincan: Erzincan Üniversitesi Yayınları.
Cumhur, Z. (2003). Ermeni Meselesi’nin Ortaya Çıkışında Kilise’nin Rolü. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Çabuk, F. (2017). Osmanlı-Rus-İran Hudut Bölgesinde Yaşayan Kürt Aşiretlerinin Bölgesel İlişkilere Etkisi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Doğan, H. (2000). Sason Ermeni İsyanları. Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Doğan, Ş. (2012). Rus Kaynaklarına Göre Revan Hanlığı’nın Rusya’ya Bağlanması ve Ermeni Eyaleti’nin Kurulması. Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Güllü, R. E. (2013). Ermeni Sorunun Ortaya Çıkış ve Gelişimi Sürecinde İstanbul Ermeni Patrikhanesi’nin Tutumu (1878-1923). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Gürün, K. (2012). Ermeni Dosyası. Ankara: Bilgi Yayınevi.
Hamzayev, N. (2018). 19. Yüzyıl Sonlarından Günümüze Ermeni Siyasi Düşüncesi ve Siyasi Partiler. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
İlter, E. (1995). Ermeni Meselesi'nin Doğuşunda ve Gelişmesinde İngiltere'nin Rolü. OTAM, 6, 155-171.
Karaca, A. (1993). Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa 1838-1899. İstanbul: Eren Yayıncılık.
Kurt, H. (2019). 1915 Diyarbekir Vilayetinde Ermeni Tehciri. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Mustafayev, B. (2009). Ermeniler’in Kuzey Azerbaycan’daki Faaliyetleri (1905-1920). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Münir, S. (2001). Ermeni Meselesinin Siyasi Tarihçesi. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayın Nu:53.
Öke, M. K. (2012). Ermeni Sorunu. İstanbul: İrfan Yayımcılık.
Yavuz, F. (2009). Osmanlı Devleti Dış Politikasında Ermeni Sorunu: 1896 Osmanlı Bankası Baskını Örneği. Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi.
Tosun, R. (2004). Ermeni Meselesinin Ortaya Çıkışı ve Mahiyeti. Selçuk Üniversitesi Türkiyat araştırmaları Dergisi, 14, 143-163.
Terzioğlu, A. (2005). Vilayat-ı sitte’de Ermeniler (1878-1914). Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Zamancı, A. (2019). Ermeni Milliyetçiliğinin Siyasallaşmasında Ermeni Muallimlerinin Faaliyet ve Rolleri. Ermeni Araştırmaları, 62, 47-71.