OSMANLI DEVLETİ’NİN İRAN MEŞRUTİYETİ ÜZERİNDEKİ TESİRİ HAKKINDA BİR MÜTALAA

Osmanlı yenileşmesi üzerine yapılan çalışmalara bakıldığında Osmanlı Devleti’nin Batı ile ilişkilerinde daha çok edilgen ve etkilenen bir pozisyonda olduğu şeklinde değerlendirmelerin yapıldığı görülmektedir. Fakat durum tam olarak böyle değildir. Batı’nın “hasta adam” tanımlamasına rağmen Osmanlı, büyük bir dinamizm ile tarihe yön vermeye çalışmıştır. Gelişmiş ve ilerlemiş Batı’nın değerlerini transfer eden Osmanlı, bu değerleri kendi değerleriyle mezc ederek yeni bir forma büründürmüştür. Tarih karşısında daima özne kimliğini koruyan Osmanlı, değişip dönüşürken aynı zamanda çeperindeki devletleri, toplumları ve kültürleri de etkilemiş ve dönüştürmüştür. Osmanlı Devleti’nin değişiminde etkili olduğu devletlerden biri de komşusu İran’dı. Osmanlı ile paralel bir modernleşme sürecinden geçen İran’ın modernleşmesinde büyük bir etkiye sahip olan Osmanlı Devleti, İran Meşrutiyeti üzerinde de yadsınamaz bir tesire sahipti. XIX. yüzyıl boyunca Osmanlı Devleti’nin modernleşme tecrübesinden yararlanan İran’ın gerçekleştirdiği tüm ıslahat teşebbüslerinde bu etkiyi belli oranda görmek mümkündür. Özellikle XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı’ya gelen ve Osmanlı’daki yenileşme çalışmalarından etkilenen İranlı devlet adamları ve siyasetçiler Osmanlı’nın yenileşme tecrübesinin örnek alınmasını savunmuşlardır. Yenileşme taraftarı İranlı devlet adamı ve yöneticilerinin yanı sıra İstanbul başta olmak üzere Osmanlı şehirlerinde yaşayan çok sayıda İranlı aydın, ulema, tüccar ve işçi de İran için yegâne kurtuluşun modernleşmek olduğunu tecrübe etmiş ve Osmanlı tecrübesini İran’a nakletmeye çalışmışlardır. Çok sayıda Farsça gazetenin, kitabın, risalenin, şiirin, makalelerin yayınlandığı ve İranlıların yaşadığı her yere ulaştırıldığı İstanbul, adeta İran modernleşme taraftarlarının kalbi konumundaydı. XIX. yüzyıl boyunca idari, askerî, siyasi ve içtimai alanda İran’ı etkileyen Osmanlı, İran meşrutiyeti konusunda da oldukça önemli bir etkiye sahipti. Meşrutiyet, Kanun-ı Esasi, kanun hükümeti, meclis gibi pek çok kavram da bu süreçte Osmanlı’dan ödünç alınmış ve tartışılmıştır. İran Meşrutiyeti’nin fikrî oluşumu sürecinde etkili olan Osmanlı, meşrutiyetin ilanında ve daha sonra yaşanan iç savaşta da etkili olmuştur. Meşrutiyetin ilanından önce İranlı aydınların toplandığı bir merkez hüviyetinde olan İstanbul, Meclis-i Mebusan’ın bombalanmasından sonra yaşanan iç savaşta, İranlı entelektüellerin karargâhı hâline gelmiştir. Ayrıca İstanbul’da faaliyet yürüten ve zaman zaman Osmanlı yöneticilerinden de destek gören Encümen-i Saadet’in İran Meşrutiyeti’ni yeniden elde edilmesi hususunda ortaya koyduğu çaba dikkate değerdir. Bu çerçevede Encümen-i Saadet’in Osmanlı elitleriyle kurduğu ilişki ve encümen bünyesindeki İranlı aydınların İstanbul’daki siyasi ve fikrî mücadelesi önemli dinamiklerdir. Diğer taraftan meşrutiyetin korunması konusunda Tahran’da görev yapan Osmanlı Devleti’nin diplomatları Şemseddin Bey ve Cemil Said Bey yoğun çaba sarf ederken, iç savaşta Osmanlı ordusu da meşrutiyetçilere destek sunmuştur. Çalışmamızda Yeni Osmanlılar’dan Jön Türklere ve Osmanlı Devleti’nin Tahran’da görev yapan diplomatlarına kadar bir bütün olarak Osmanlı Devleti’nin, İran Meşrutiyeti’nin oluşum sürecine katkısı ortaya konulmaya çalışılmaktadır.

A Study about the influence of the Ottoman Empire on the Iranian Constitutional Monarchy

When the studies on the Ottoman reforms are examined, it is seen that it is evaluated like the Ottoman Empire is in a more passive and affected position in its relations with the West. But this is not exactly the case. Despite the West's definition of ''sick man'', Ottoman Empire tried to shape the history with great dynamism. Transferring the values of the developed and advanced Western countries, the Ottomans fused these values with their own values and created a new form. The Ottomans, who have always maintained their identity in the face of history, have changed, transformed and affected the states, societies and cultures around it. One of the states in which the Ottoman Empire was influential in its change was its neighbor; Iran. The Ottoman Empire, which had a great influence on the modernization of Iran, which underwent a modernization process with the same time as the Ottoman Empire, had an undeniable influence on the Iranian constitutionalism. Benefiting the modernization experience of the Ottoman Empire during the 19th century, it is possible to see this effect to a some extent in all reform attemts carried out by Iran. Especially the Iranian statesmen and politicians who came to the Ottomans from the second half of the 19th century and were influenced by the innovational works in the Ottoman Empire supported the adoptation of the Ottoman's experience in innovation. In addition to the Iranian statesmen and politicians in favor of innovation, many Iranian intellectuals, scholars, traders and laborer who lived in the Ottoman cities, especially in Istanbul, experienced that the only salvation for Iran was to modernize and tried to transfer the Ottoman ways to Iran. Istanbul, where many Parsi newspapers, books, treatises, poems, articles were published and reached to the place where the Iranians lived, was the heart of Iranian modernization supporters. During the 19th century, the Ottoman Empire, which had influenced Iran in administrative, military, political and social fields, hada important impact on Iranian constitutional monarchy. In this process many concepts such as constitutional monarchy, kanun-ı esasi, government of law, and parliament were barrowed from the Ottoman Empire and were discussed. The Ottoman Empire, which was influential in the formation process of the Iraninan constitutionalism idea, was also effective in the decleration of the constitutional monarchy and later in the civil war. Istanbul, which was like a center where the Iraninan intellectuals gathered before the declaration of the constitutional monarchy, became the headquarters of the Iranian intellectuals in the civil war following the bombing of the Meclis-i Mebusan(parliament). Additionally, Encümen-i Saadet's, which operated in Istanbul and occasionally supported by the Ottoman rulers, efforts to regain the Iranian constitutional monarchy was remarkable. In this context, the relationship that Encümen-i Saadet established with the Ottoman elites and the political and ideological struggles of the Iraninan intellectuals are important dynamics. On the other hand, while the Ottoman state diplomats Şemseddin Bey and Cemil Said Bey made intensive efforts to protect the constitutionalism, the Ottoman army provided support to the constitutionalists in the civil war. In our study, the contribution of the Ottoman Empire as a whole to the formation process of the Iranian constitutionalism is tried to be put forth from the new Ottomans to the Young Turks and the diplomats of the Ottoman State in Tehran.

___

  • Arşiv Belgeleri
  • BOA. YEE. 10.20.1.
  • Kitap ve Makaleler
  • “Genç Osmanlıların İstihsali Meşrutiyette Ahrar-ı İran’a imdadı”, Yeni Tasvîri Efkâr, nu.3, 2 Haziran 1909 s.6-7; nu.4, 4 Haziran 1909, s.5-6; nu.7, 6 Haziran 1909, s.4-5; nu.9, 7 Haziran 1909, s.7; nu.11, 13 Haziran 1909, ss. 6-7.
  • Abrahamian, E. (1384). İran Beyn-i Du İnkılab, (Terc. Ahmed Gul Muhammedi- Muhammed İbrahim Fettahi ve Leylayi), (11. Baskı), Neşrini.
  • Browne, E. (1376). İnkılab-ı Meşrutiyet-i İran, (Terc. Mehdi Kazvini), Tahran.
  • C. S. [Cemil Said]. “Emîne’s-sultan’ın Keyfiyyet-i Katli”, Yeni Tasvîr-i Efkâr, nu.16, 15 Haziran 1909/2 Haziran 1325, ss.7-8.
  • C. S. [Cemil Said]. “İran’ın Hâli ve İstikbâli”, Tasvîr-i Efkâr, nu.105, 13 Eylül 1909/31 Ağustos 1325, ss.6.
  • C. S. [Cemil Said]. “Meclis’in Dağılmasına İlk Teşebbüs ve Tavassut-ı Süferâ”, Tasvîr-i Efkâr, nu.36, 5 Temmuz 1909/22 Haziran 1325, ss.5-6.
  • C. S. [Cemil Said]. “Meclis-i Meb’usân’ın Topa Tutulması”, Tasvîr-i Efkâr, nu.65, 4 Ağustos 1909/22 Temmuz 1325, s.7-8.
  • C. S. [Cemil Said]. “Sefîr-i Osmânî’nin Oynadığı Rol”, Tasvîr-i Efkâr, nu.50, 19 Temmuz 1909/6 Temmuz 1325, ss.5-7.
  • C. S. [Cemil Said]. “Şah’a Bomba Atılması”, Tasvîr-i Efkâr, nu.58, 28 Temmuz 1909/15 Temmuz 1325, ss.6-7.
  • C. S. [Cemil Said]. “Yeni Şâh’ın Evâil-i Saltanatı”, Yeni Tasvîr-i Efkâr, nu.10, 9 Haziran 1909/27 Mayıs 1325, ss.6-7.
  • Cezani, B. (2014). İran Meşrutiyet Devrimi Güçler ve Amaçlar (1906-1911), Kaynak Yay. İstanbul.
  • Cezani, B. (2014). İran Meşrutiyet Devrimi Güçler ve Amaçlar (1906-1911), Kaynak Yay. İstanbul.
  • Creasy, E. S. (1961). History of The Ottoman Turks, Beyrut.
  • Çavdar, N.-K. Mamak (2017). Devlet Sâlnâmeleri’nde Osmanlı-İran Diplomatik Münasebetleri (1847-1877). OTAM, 42, 47-70.
  • Eser, S. (2005). İranlı seyyahların Eserlerinde İstanbul ve Han Melik-i Sâsânî’nin “İstanbul Sefareti Hatıraları” Adlı Eseri, BYLT, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
  • Kansu, A. (1995). 1908 Devrimi (Çev. Ayda Erbal). İletişim Yayınları, İstanbul. Kanun Gazetesi, Ramazan el-Mübarek, Sayı 3, Londra, 1307.
  • Karacan, O. (2013). 1906 İran Meşrutiyeti, BYLT, İnönü Üniv. Malatya. Karacan, O. (2019). Cemil Said Bey (Dikel) Hayatı-Eserleri ve İran’daki Siyasi Meselelere Bakışı, YDT, İnönü Üniversitesi, Malatya.
  • Kars, H. Z. (1997). 1908 Devrimi’nin Halk Dinamiği. (2.baskı), Kaynak Yayınları, İstanbul.
  • Kesrevî, A. (1375). Tarih-i Meşruta-i İran. Emir-i Kebir Yay., (22. Baskı), Tahran.
  • Khangahi, F. D. (2011). İran’da Meşrutiyet Öncesi Aydınlar ve Düşünce Akımları. İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
  • Kılıç, H. (2006). İran’ın Modernleşme Sürecinde Osmanlı Devleti’nin rolü (1848-1923). Marmara Üniversitesi, BYLT, İstanbul.
  • Kurtuluş, R. (tarihsiz). Ahter. Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, Ek 1,56-57
  • Melikzâde, M. (1383). Tarih-i inkılab-ı Meşrutiyet-i İran. 1(8), Sahn Yay., Tahran.
  • Metin, C. (2006). Türk Modernleşmesi ve İran (1890-1936), Hacettepe Üniv., Ankara.
  • Muradi, A. (1395). Tesiri Osmani der fikr-i Nügerayi Fikr-i der İran Mekarin-i ba Şiklgiri-yi Meşrutiyet. Revaniti Ferhengi, Sazımane Ferhengi ve İrtibatati İslami, Sale Evvel, Şumare Çıharum, Zimistan.
  • Ocak, A. Y. (2013). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler 15-17. Yüzyıllar. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
  • Reis Niya, R. (1374). İran ve Osmani der Astaneyi Qarne Bistom. Situde, 1(3), Tebriz.
  • Rençber, M. (1387). İnkılabı Meşruta der İran ve Nakşı İmparator-i Osmani. Falsname-i Tarihi İslam, Sal 9, Payiz ve Zimistan, Şumare 35-36, 7-44.
  • Resulzâde, M. E. (1993). İran Türkleri (Türk Yurdu ve Sebilurreşad’daki Yazıları), (Haz. Yavuz Akpınar-İrfan Murat Yıldırım-Selahattin Çağın), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul.
  • Rızanecat, H. (1394). Nakşe Ruznameha-yi Farsi Zeban-e İstanbul der İnkılabı Meşrutai İran. Tarihname-i Harzemi- Falsnamei İlmi Tahassusi- Sale 3, zimiztan, 99-120.
  • Sadri, M. (2012). İran Yenileşme Hareketlerinde Osmanlı Etki ve Katkısı, Ankara Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.