BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA İRAN’DA RUSYA DESTEKLİ NASTURİ OLAYLARI VE OSMANLI DEVLETİ (1914-1917)

XIX. yüzyıldan itibaren İran’ın zayıflamasıyla birlikte Urmiye ve Salmas civarında yaşayan Nasturiler, batılı misyonerlerin tahrikleri sonucu bölgede önemli bir sorun haline gelmeye başladılar. Özellikle İngiltere ve Rusya devletlerinin bağımsızlık vaatlerine karşılık İran’daki Nasturiler, bu devletlerle birlikte hareket etmeye başladılar. Birinci Dünya Savaşı’nın adım adım yaklaştığı yıllarda da özellikle Rusya ile ilişkilerini sürdüren bu halk, Rusya’nın İran’daki siyasi ve iktisadi faaliyetlerinden sonra Rus koruyuculuğu altına girmek istediler. İran’ı bölen 1907 Rus-İngiliz Antlaşması’ndan sonra da İran topraklarını işgal etmeye başlayan Rusya, burada yaşayan Nasturiler arasındaki faaliyetlerini daha da artırdı. Osmanlı Devleti ise Hakkâri’deki Nasturilerle, İran’daki Nasturilerin iletişim halinde olmalarından dolayı bazı önlemler alma ihtiyacı hissetti. Nitekim Osmanlı topraklarında yaşayan Nasturilerin Ruslara meylini azaltmak için onlara silah yardımı ve vergi indirimi gibi vaatlerde bulundu. Fakat Nasturiler, Ruslarla ittifak yaparak Birinci Dünya Savaşı’nda İtilaf devletlerini destekleme kararı aldıktan sonra İran’daki Nasturiler, bölgede yaşayan Müslüman halka karşı çetin bir mücadele içerisine girdiler. Hakkâri ve civarında yaşayan Nasturilerin de İran topraklarına göç etmeleriyle İran’daki sorunlar daha da arttı. Nitekim İran Nasturileri, Rusların ve Ermenilerin de desteğini alarak bölgedeki Müslüman halkı topraklarından sürmeye başladılar. Bu olaylar neticesinde Osmanlı Devleti, 5 Kasım 1914 tarihinde harekâta geçti. Osmanlı birliklerinin İran topraklarına girmesiyle buradaki Nasturiler, yerlerini terk etmeye başladılar. Rusların desteği ile bir süre sonra tekrar yerlerine dönen Nasturiler, uzun süre bölgede sorun yaratmaya devam ettiler. Bu çalışmanın amacı, Birinci Dünya Savaşı sırasında Rusya’nın yanında yer alan Nasturilerin İran’da sebep oldukları olaylar ve bu olaylara karşı Osmanlı Devleti’nin tutumunu kaynaklar ışığında ortaya koymaktır.

RUSSIA-BACKED NESTORIAN EVENTS IN IRAN DURING THE FIRST WORLD WAR AND THE ATTITUDE OF THE OTTOMAN EMPIRE (1914-1917)

As Iran weakened as of the 19th century, the Nestorians living around Urmia and Salmas started to become an important problem in the region as a result of the provocations of western missionaries. The Nestorians in Iran began to act together with Britain and Russia due to the independence promises of these states. In the years when the First World War was approaching, they continued their relations with Russia and wanted to be under Russian protection after Russia’s political and economic activities in Iran. Russia started to occupy Iranian lands after the Anglo-Russian Convention of 1907, which divided Iran, and further increased its activities among the Nestorians living there. The Ottoman Empire felt the need to take some precautions due to the communication between the Nestorians in Hakkari and the Nestorians in Iran. As a matter of fact, the Ottoman Empire made the Nestorians living on Ottoman lands some promises such as arms aid and tax reductions in order to reduce their inclination towards the Russians. However, as the Nestorians decided to support the Entente powers in the First World War by allying with the Russians, the Nestorians in Iran engaged in a fierce struggle against the Muslim people living in the region. Problems in Iran increased more as the Nestorians living in and around Hakkari moved to Iranian lands. The Nestorians, with the support of the Russians and Armenians, began to expel the Muslim people in the region from their lands. The Ottoman Empire took action as a result of these events on the 5th of November 1914. With the Ottoman troops going into Iran, the Nestorians living there began to l

PDF

___

Klasör No: 241 Dosya No: 2
Klasör No: 250 Dosya No: 28
Klasör No: 193 Dosya No: 698
Klasör No: 197 Dosya No: 598
Klasör No: 17 Dosya No: 263
DH. EUM. EMN.: 110/50, 115/37
DH. EUM. 2. ŞB.: 3/ 44, 4/41, 1/30, 3/66, 3/70, 3/56, 4/11
DH. EUM. 3. Şube: 2/55
D.H. K.M.S.: 23/43;
HR. SFR (20).:121/49, 121/42,
HR. SYS.: 2362/3, 2337/2, 2338/49, 2338/50, 2338/96
DH. ŞFR.42/44.: 445/34, 46/195, 486/88, 491/116, 493/46, 478/73, 517/21
Abrahamian, E. (2008), A History of Modern Iran. Cambridge: Cambridge Universty Press.
Akgül, S. (1995), Rusya’nın Doğu Anadolu Politikası (1918’e kadar). Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılapları Tarihi Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara.
Albayrak, K. (1997), Keldaniler ve Nasturiler. İstanbul.
Allen, W.E.D. ve Muratoff, P. (1966). 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi. Ankara: Genelkurmay Basımevi.
Anzerlioğlu, Y. (2000), Nesturiler. Ankara: Tamga Yayıncılık.
Arfa, H. (2006), Kürtler-Tarih&Politika. İstanbul: Avesta Yayınları.
Arvas, T. Z. (2010), Hakkâri Nasturileri, (1836-1936). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Van.
Ayaydın, R. (2016), Birinci Dünya Savaşı’nda İran’da Cihad-ı Ekber Faaliyetleri. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
Aydemir, Ş. S. (1991), Makedonya’dan Orta Asya’ya Enver Paşa (1914 - 1922). (Cilt: 3), İstanbul: Remzi Kitabevi.
Bayur, Y. H. (1991), Türk İnkılâbı Tarihi (1914-1918). (Cilt: 3, Kısım: 3). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Blaga, R. (1997), İran Halkları El Kitabı. İstanbul: Yeni Zamanlar Dağıtım.
Bryce, J.; Toynbee, A. (2005), Osmanlı İmparatorluğunda Ermenilere Yönelik Muamele 1915-1916. (Cilt I-II), İstanbul: Pencere Yayınları.
Cezani, B. (2014), İran Meşrutiyet Devrimi, Güçler ve Amaçlar (1906-1911). İstanbul: Kaynak Yayınları.
Çetin, S. H. (1988), Türkiye’de Nasturi Hareketleri, (1830-1926). Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Çiçek, K. (2006) “Birinci Dünya Savaşı ve Süryaniler”. I. Uluslararası Mardin Tarihi Sempozyumu Bildirileri, Mardin, 539-545.
Dalyan, M. G. (2014), I. Dünya Savaşı’nda Nasturi Patriği Mar Şamun Benyamin ve Faaliyetleri. Savaşan Devletlerin Tarihçilerinin
Gözüyle 100. Yılında Birinci Dünya Savaşı Sempozyumu, 982-1001.
Dalyan, M. G. (2009), 19. Yüzyıl’da Nasturiler (İdari Sosyal Yapı ve Siyasi İlişkileri). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta.
Dinç, M. E. (1988), Halil Kut Paşa’nın Askeri ve Siyasi Faaliyetleri. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir.
Doğan, C. (2010), 1843–1846 Nasturi Olayları ve Bedirhan Bey. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi S o s y a l B ili mler D e r g i s i, Sayı: 22, 11-18.
Every, E. (2005), Asuriler. (çev: Sami Kılıç), Fırat Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, 10/1, 97-106.
Fevzi Ç. (1936), Büyük Harpte Şark Cephesi. Ankara: Genel Kurmay Matbaası.
Gaunt, D. (2009), İran İmparatorluğu Dışişleri Bakanlığı Diplomatik Belgeleri, İran’ın Tarafsızlığı. (çev: Bilge Bulut), İstanbul: Pencere Yayınları.
Görür, E. D. (2019), Hakkâri Sancağı’nda Nasturi Olayları (1896-1897). Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: XXXIV/2, 475-506.
Güllü, R. E. (2018), Türkiye’de Gayrimüslimlerin Yönetimi-Osmanlı’dan Cumhuriyete-, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Güneyli, Y. (2005), I. Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan’da Osmanlı-Rus Rekabeti. Güney Azerbaycan Sosyal, Kültürel ve Siyasal Araştırmaları Dosyası, Ankara: Güney Azerbaycan Tanıtım Cemiyeti, 21-39.
Hanım, S. (1996), Ninova’nın Yakarışı, Doğu Asur Kilise Gelenekleri ve Patrik Mar Şamun’un Katli. İstanbul: Avesta Yayınları.
İran Azerbaycanı Tedkik Raporu. (1927), Ankara: Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Matbaası.
Karadeniz, Y. (2006), İran’da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925). İstanbul: Bakış Yayınları.
Kenan, M. (1928), Büyük Harpte İran Cephesi. (Cilt: 1), Ankara: Büyük Erkânı Harbiye Reisliği.
Larcher, Büyük Harpte Türk Harbi, (çev: Mehmet Nihat). (Cilt: 2), İstanbul.
Linderholm, J. (1999), “1915” Assyrians and Syriacs During World War in Southern Anatolia and Azerbaijan, 1914-1918, Sweden.
Matiyef, KP. (1996), Asurlar, Modern Çağda Asur Ulusal Sorunu. (çev. Murat Kara), Bet-Prasa & Bet Froso, Nsibin Yayınevi.
Mayevyski. (2007), 20. Yüzyıl Dönemecinde Rus General Mayevsky‟nin Türkiye Gözlemleri, Van-Bitlis Vilâyetleri Askerî İstatistiği. (Yay. Hazırlayan: Bayram Bayraktar), İstanbul: İnkılâp Yayınları.
Özdemir, B. (2014). Süryanilerin Dünü Bugünü, I. Dünya Savaşı’nda Süryaniler, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Sabis, A. İ. (2001), Birinci Dünya Harbi. (Cilt: 3), İstanbul: Nehir Yayınları.
Sakin, S (2013), İngiltere, Nasturiler ve İç Toprak Projesi (1919-1922). History Studies, (volüme: 5/5), 207-224
Sarısaman, S. (1995), Ömer Naci Bey Müfrezesi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 4/16, 500- 513.
Satılmış, S. (2010), Nesturiler ve Misyonerlik: Protestan Misyonerlerin Osmanlı Nesturîleri Üzerindeki Faaliyetleri (1820-1914). XV.
Türk tarih Kongresi, (Cilt: IV. Kısım: II), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Shuster, W. M. (1912), Shuster,The Strangling of Persia. New York.
Smirnoff, K. (1928), İranlılar, İran’ın Etnoğrafi Vaz’iyyeti, Akvam ve Kabaili. (çev: Mütekaid Kâim-makam Nazmi), Askeri Matbaa.
Sonyel, S. R. (2001), The Assyrians Of Turkey Victims Of Major Power Policy. Ankara: Turkish Historical Society Prınting House.
Sonyel, R., (1997), Osmanlı İmparatorluğu'nun Son Dönemi ve Türkiye'yi Bölme Çabaları (1908- 1918). Belleten Dergisi, (Cilt: LXI).
Swietochowski, T. (1988), Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycan’ı 1905-1920. (çev: Nuray Mert), İstanbul: Bağlam Yayınları.
Sykes, P. (1921). A History of Persia, (Cilt: 2), London.
Şenoğlugil, M. (2016), Nesturi İsyanının Musul Sorununa Etkisi, İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15/29, 145- 155.
Şimşir, B. N., (1989), British Documents on Ottoman Armenians, (1856-1880), (Vol: 1), Ankara: TTKB.
Tetik, A. (2014), Teşkilat-ı Mahsusa (Umur-ı Şarkıyye Dairesi) Tarihi (1914-1916). (Cilt: 1), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Wigram, W. A.; Wigram, E. T.A. (2004), İnsanlığın Beşiği Kürdistan‟da Yaşam. (Çeviri: İbrahim Bingöl), İstanbul: Avesta Yayınları.
Yılmaz, A. (2013), XX. Yüzyılın Başında Nasturiler: Kültürleri, Kürtler ve Merkezi Otorite İle İlişkileri. Turkish Studies, 8/5, 995- 1012.
Yılmaz, R. (2008), Birinci Dünya Savaşı Başlarında Osmanlı Devleti’nin Kafkasya Siyaseti. Orta Asya ve Kafkasya Araştırmaları Dergisi, 3/6, 137-160.
Yonan, G. (1999), Asur Soykırımı, Unutulan Bir Holocaust. (çev: Erol Sever), İstanbul: Pencere Yayınları.