SOUTHGATE’E GÖRE 19. YÜZYILIN İLK YARISINDA BİTLİS

Bitlis, geçmişi oldukça eskilere dayanan Doğu Anadolu bölgesinin önemli tarihsel merkezlerinden birisidir. Şehir, Bitlis Çayı’nın Güneydoğu Toroslar arasında açtığı dar ve derin bir vadide, deniz seviyesinden 1400-1500 metre yükseklikte kurulmuştur. Güneydoğu Toroslar, bölgeye erişimi zor hale getirdiğinden, Bitlis şehri, bu dağlık ve geçilmesi güç engeli, görece darlaşmış bir sahada yararak asırlardan beri kullanılan yolun erişimine ve geçilmesine imkân vermiştir. Bitlis’in, üzerinde kurulmuş olduğu coğrafya, kenti, tarihin en eski zamanlarından beri ticaret kervanlarının geçiş güzergâhı için de önemli bir yer haline getirmiştir. Şehir, önemli bir geçiş güzergâhı üzerinde yer aldığından, 19. yüzyılda Doğu Anadolu’ya çeşitli amaçlar için gelen kimi Batılı seyyah ve araştırmacıların uğrak yerlerinden birisi olmuş; şehre uğrayan seyyah ve araştırmacılar, şehre dair çeşitli gözlemler yapmışlar; bu gözlemlerini, kaleme aldıkları gezi notlarıyla ölümsüzleştirmişlerdir. Şehre gelen bu seyyah ve araştırmacılardan bazıları J. Macdonald Kinneir, W. Francis Ainsworth, Baron Eduard Nolde Paul Müller-Simonis, Frederick Millingen, F. Richard Maunsell, C. F. Lehman-Haupt ve Austen Layard’dır. Bu çalışma, 19. yüzyılın ilk yarısında bölgeye gelen Amerikalı misyoner Southgate’in “Narrative of a Tour Through Armenia, Kurdistan, Persia and Mesopotamia” adlı yapıtındaki Bitlis’e dair gezi notlarına dayanmaktadır. Çalışmanın amacı, bu gezi notlarından yola çıkarak anılan dönemde kentin genel yapısını ele alarak değerlendirmek ve böylece kentin tarihinin aydınlatılmasına yönelik kimi katkılar sağlamaktır.

Anahtar Kelimeler:

19.yüzyıl, Bitlis, Southgate, Fiziksel yapı, Sosyo-ekonomik yapı, Kültürel yapı

PDF

___

Tuncel, M.(1992). “Bitlis”, D.İ.A, Cilt. 6, , İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, s.225-228.
Uluçam, A. (2000). Ortaçağ ve Sonrasında Van Gölü Çevresi Mimarlığı II Bitlis, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları Sanat Eserleri Dizisi.
Belli, O.(1977). Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi.(Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü. İstanbul.
Tekdal, D. (2018). II. Abdülhamid Döneminde Bitlis Vilayeti (İdari ve Sosyal Yapı). (Yayımlanmamış doktora tezi). Pamukkale Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
Darkot, B. (1993). “Bitlis”, İ.A, Cilt. II, İstanbul: M.E.B, s.657-661.
Arınç, K. (1995). Geçmişteki Önemi Azalmış Kent Yerleşmelerine Bir Örnek: Bitlis. Atatürk Üniversitesi, Doğu Coğrafya Dergisi,1,67-95.
Arınç, K.(1997). Bitlis’te Nüfus Hareketleri. Türk Araştırmaları Dergisi, 33 (12), 49-78.
Polat, E. (2006).H. 1310 (M. 1892) ve H. 1316.1317.1318 (M. 1898.1899.1900) Tarihli Bitlis Vilâyeti Sâlnâmelerinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi.(Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Bayhan, A. A. (2006). Bitlis’teki Medreseler. (I. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu) içinde (193-200), İstanbul: Güzel Sanatlar Matbaası.
Sümer, F. (1990). Selçuklu Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri. Ankara:TTK.
Yinanç, M. H. (1993). “Bitlis”, İ.A, Cilt.II, İstanbul: M.E.B, s. 661-664.
Brant, J. (1840). Notes of a Journey Through a Part of Kurdistán, in the Summer of 1838. The Journal of the Royal Geographical Society of London, 10, 341-434.
Verheij, J. (2017). Doğu Anadolu'da Batılı Seyyahlar 1800-1914 (Açıklamalı Bibliyografya Denemesi). Kebikeç, 44,379-420.
Southgate, H. (1840). Narrative of a Tour Through Armenia, Persia and Mesopotamia. Vol.I, New York: D. Appleton and Co. Çay, A. H. (1996). Her Yönüyle Kürt Dosyası, Ankara: Turan Kültür Vakfı Yayınları.
Hakan, S. (2002). Müküs Kürt Mirleri Tarihi ve Han Mahmut, İstanbul: Peri Yayınları.
Hakan, S.(2007). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri 1817-1867, İstanbul: Doz Yayınları.
Doğan, C. (2011). II. Mahmut Dönemi “Osmanlı Merkezileşme Politikasının Doğu Vilayetlerinde Uygulanması”, Turkish Studies, 6/4, 505-521.
Bruinessen, M. V. (2006). “Aşiretler ve Devlet”, Ağa, Şeyh, Devlet, Banu Yalkut (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Zürcher, E. J. (2003). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. Yasemin Saner Gönen (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Gencer, F. (2010). Merkeziyetçi Düzenlemeler Bağlamında Bedirhan Bey Olayı. (Yayımlanmamış doktora tezi) , Ankara Üniversitesi/ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Jwadieh, W. (2007). Kürt Milliyetçiliğinin Tarihsel Kökeni ve Gelişimi, İsmail Çek ve Alper Duman (Çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
Eber, J. R. (2008). Fatal Ambivalence: Missionaries in Ottoman Kurdistan (1839-1843), (A Thesis submitted to the Faculty of Wesleyan University Degree of Bachelor of Arts with Departmental Honors in History), Middletown, Connecticut.
Kuş, A. (2016). Batılı Seyyah ve Araştırmacılara Göre 19. Yüzyılın İkinci Yarısında Doğu Karadeniz Bölgesi. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları.
Tamur. E. D. (2012). Asahel Grant ve Nasturi Misyonu. Toplumsal Tarih, 226,56-64.
İnbaşı, M. (2007). XVIII. Yüzyılda Bitlis Sancağı ve İdarecileri. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 33, 243-261.
Oğuz,G. P. ve Aksulu, I. B. (2016). Geleneksel Bitlis Evleri: Koruma Sorunları ve Öneriler. MEGARON, 11(1), 63-77.
Kinneir, J. M. (1818). Journey Through Asia Minor, Armenia and Kurdistan. London: John Murray.
Kodaman, B. (1987). Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
Akbay, F.(1951). 1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdarî Taksimat ve Nüfus. Belleten, XV/60, 617-628.
Öney, C. (2019). Amerikan Board’un Bitlis’teki Varlığı Çerçevesinde Bitlisli Protestan Kadın Misyoner Grace Highley Knapp’ın Faaliyetleri. Mehmet İnbaşı-Mehmet Demirtaş (Ed.). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis I içinde (s.445-464). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
Kuş, A., Alan, G.(2019). Amerikan Board ve Bitlis’teki Çalışmaları (Amerikan Board Belgeleri Işığında). History Studies. 11/5, s. 1405-1431.
Açıkses, E., Özdağ, S. Osmanlı Devletinde Misyonerlik Çalışmaları ve Bitlis’teki Faaliyetleri. Mehmet İnbaşı-Mehmet Demirtaş (Ed.). Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis I içinde (s. 365-384). ). Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları.
Shiel, J. (1838). Notes on a Journey from Tabríz, Through Kurdistán, via Vân, Bitlis, Se'ert and Erbíl, to Suleïmániyeh, in July and August, 1836. The Royal Geographical Society, 8, 54-10.
Tozer, H. F.(1881). Turkish Armenia and Eastern Asia Minor. London: Longmans, Green and Co.
Lynch, H. F. B. (1965). Armenia, Travels and Studies, Vol.II, Beirut: Khayats.
Bird, I. L. (1891). Journeys in Persia and Kurdistan, Vol. 2, New York & London.
Ainsworth, W. F. (1842). Travels and Researches in Asia Minor, Mosopotamia, Chaldea and Armenia, Vol. II, London: John W. Parker.
Behar C. (1996). Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu (1500-1927), Cilt 2, Ankara: Başbakanlık Devlet istatistik Enstitüsü.
Evliya Çelebi, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Seyit Ali Dağlı ve Yücel dağlı (Haz.).4. Kitap, İstanbul: YKY.
Köhler, W. (1989). Evliya Çelebi Seyahatnamesinde Bitlis ve Halkı. Haydar Işık (Çev.). İstanbul: Alan Yayıncılık.