(Dîvânu Lugâtiʼt-Türk) Sözlüğünde Arapça Şâhitleri ve Arapça- Türkçe Arasında Morfolojik Bir Karşılaştırma

Arapça ve Türkçe arasındaki akrabalık ilişkileri İslam fetihlerinin başlangıcından itibaren başlamıştır. Araplar ve Türkler arasındaki coğrafi yakınlaşma, tarihsel, kültürel ve dini örtüşmeler, dillerinin aralarında benzer durumlara yol açmıştır. Ayrıca aralarındaki temel farklılık, her ikisinin de farklı dil gruplarına ait olmasına neden olmuştur. Bu çalışma, Arapça ve Türkçe dilleri arasındaki bu benzerlik ve farklılıklardan bazılarını, Kaşgarlı Mahmȗd'un (Dîvânu Lugâtiʼt-Türk) sözlüğünde Arapça şâhitlerini inceleyerek belirlemeye çalışmıştır. Sözlüğü Türk dilindeki ilk sözlük olan Kaşgarlı, Abbâsî devleti döneminde Araplar ve Türkler arasındaki siyasi, dini ve sosyal örtüşme nedeniyle Türkçeʼyi Araplara yakınlaştırmak istemiştir. Bu sözlük iki dilli Türkçe-Arapça bir sözlüktür, Müellifi kelimeleri morfolojik yapılara göre tasnif etmiştir. Aynı zamanda bir dilbilimsel sözlük ve bir gramer-morfoloji kitabıdır. Kaşgarlı Mahmȗd, Türkçe kelimeleri açıklarken Arap dilinden bazı şâhitleri kullanmıştır. Müellif, birçok yerde Arapça ve Türkçe dilleri arasındaki benzerlikleri göstermeye çalışmış, bazı yerlerde ise iki dilin yapısında bazı farklılıkları izâh etmiştir. Bu sözlükte çeşitli Arapça şahitler mevcut olup, bu şahitler Kurʼan âyetleri, hadis-i şerifler, şiirler, atasözleri ve bazı lafızlar ve dilsel ifadeler gibi kısımlara ayrılmıştır. Çalışma şahitler üzerinde durmakta ve onun getiriliş gayesini izâh etmektedir. Ayrıca çalışmada Kaşgarlıʼnın bazı Türkçe kelimeler ve ifadeler için bahsedilen karşılıklar aracılığıyla Arapça ve Türkçe arasında morfolojik bir karşılaştırma yapılmıştır

Anahtar Kelimeler:

Dîvânu Lugâtiʼt-Türk, Kaşgarlı, Sözlük, Şâhit, Arapça, Türkçe, Karşılaştırma

Arabic Texts in the Dîvânu Lugâtiʼt-Turk, with Morphological Comparison Between Arabic and Turkish

Relationships between Arabic and Turkish languages began with the first Islamic conquest(s). Geographical proximity and historical, cultural, and religious overlapping between Arabic and Turkish have led to their similarity. However, their fundamental differences stem from each belonging to a different language group. This research attempted to identify some of these similarities and differences between the Arabic and Turkish languages by examining Arabic quotations in the Lexicon Dīwān Lughāt al-Turk by al-Kāshgharī. This dictionary was the first in Turkish, and al-Kāshgharī wanted to bring the Turkish language closer to Arabs by virtue of the political, religious, and social overlap between contemporary Arabs and Turks under the Abbasid state. The bilingual Turkish–Arabic dictionary, classified by its author according to morphological structures, was a linguistic dictionary and, simultaneously, a book of grammar and morphology. In explaining Turkish words, Kashgari used some evidence from the Arabic language. In many places, he attempted to show the two languages’ similarities, but in other places, he showed their structural differences. The levels of Arabic witness in the dictionary varied, especially between Qur’anic verses, hadiths, poems, proverbs, and some expressions and linguistic structures. The research stopped with each witness from it, clarifying the purpose of its inclusion. The research also made morphological comparison between Arabic and Turkish for some Turkish vocabulary and structures through interviews that Kashgari mentioned.

Keywords:

Dîvânu Lugâtiʼt-Turk, Kashgari, Dictionary, Arabic, Turkish, Comparison,

PDF

___

Akün, Ömer Faruk. “Kâşgarlı Mahmud”, TDV İslâm Ansiklopedisi. Ankara: 2002, c.25: 9-15. https:// islamansiklopedisi.org.tr/kasgarli-mahmud.
Atalay, Besim. Divanü Lȗgatiʼt-Türk Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1985.
Atlı, Sagıp. “Dîvânu Lugâtiʼt-Türkʼteki Atasözleri Üzerine Yapılan Bir Çalışma: Abdülahad Nȗrî ve “Atalar Sözü”,” MANAS Sosyal Araştırmalar Dergisi. 8(3), (2019): 2243-2279.
El-Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer. Hizânetu ’ l-Edeb ve Lubbu Lubâbi Lisâni ’ l-Arab. thk: Abdusselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Mektebetu ’ l-Hâncî ve Matbaʽatuʼl-Medenî, 4.baskı, 1418-1997.
El-Buhârî, Muhammed b. İsmâil. el-Edebuʼl-Mufred. thk: Semîr b. Emîn ez-Zuheyrî. Riyad: Mektebetuʼl- Maʽârif, 1419/1998.
El-Cevâlîkî, Ebȗ Mensȗr Mevhȗb b. Ahmed. el-Muʽarrabu Mineʼl-Kelâmiʼl-Aʽcemî Alâ Hurȗfiʼl-Muʽcam. thk: F. Abdurrehîm. Dımaşk: Dâruʼl-Kalem, 1.baskı, 1410-1990.
El-Curcânî, Abdulfettâh. el-Miftâhu fî İlmiʼs-Sarf. thk: Alî Tevfîk el-Hemed. Beyrȗt: Muʼessesetuʼr-Risâle, 1.baskı, 1407-1987.
El-Efeğânî, Saʽîd. Fî Usȗliʼn-Nahv. Beyrȗt-Dımaşk: el-Mektebuʼl-İslâmî, 1407/1987. El-Ensârî, Ebȗ Zeyd. En-Nevâdiru fiʼl-Luğa. thk: Muhammed Abdulkâdir Ahmed. Beyrȗt-Kâhire: DâruʼşŞurȗk, 1401-1981.
El-Fârâbî, Ebȗ İbrâhîm İshâk b. İbrâhîm. Dîvânuʼl-Edeb. thk: Ahmed Muhtâr Ömer. düz.: İbrâhîm Enîs. Kâhire: Mecmaʽuʼl-Luğatiʼl-Arabiyye, 1974.
El-Ferâhîdî, el-Halîl b. Ahmed. Kitâbuʼl-ʽAyn. thk: Mehdî el-Mahzȗmî ve İbrâhîm es-Sâmurrâʼî. Kum-İrân: Menşȗrât Dâriʼl-Hicre, 1.baskı, 1405h.
El-ʽAccâc. Dîvânuʼl-ʽAccâc. thk: Abdulhafîz es-Satlî. Dımaşk: Mesktebetu Atlas, 1971.
El-ʽAşâ. Dîvânuʼl-ʽAşâ el-Kebîr Meymȗn b. Kays. thk: M. Muhammed Huseyn. el-Cemâmîz: MektebetuʼlÂdâb ve el-Matbaʽatuʼn-Namȗzeciyye, 1950.
El-ʽAskerî, Ebû Hilâl. Cemheretu ’ l-Emsâl. thk: Muhammed Ebu ’ l-Fadl İbrâhîm ve Abdulmecîd Katâmış. Beyrȗt: Dâru ’ l-Cîl ve Dâru ’ l-Fikr, 2.baskı. 1408-1988.
El-İsfahânî, Ebû Nuʽaym Ahmed b. Abdullah. Mevsȗatuʼt-Tıbbiʼn-Nebevî. thk: Mustafâ Hıdır Dönmez et-Türkî. Beyrȗt: Dâru İbnu Hezm, 1.baskı, 1427-2006.
El-Kaşğari, Mahmȗd b. el-Huseyn b. Muhammed. Divanü Lugati’t-Türk. İstanbul: Dâruʼl-Hilâfet-i Aliyye, Matbaa-yi Amire, 1.baskı, 1333-1335h.
El-Kudâʽî, Ebȗ Abdullah Muhammed b. Selâme. Müsnedü’ş-Şihâb. thk: Hamdî Abdulmecîd es-Silfî. Beyrȗt: Muʼessesetuʼr-Risâle, 1.baskı, 1405-1985.
El-Kurtubî, Ebȗ Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el- Câmiʿ li-Ahkâmi’l-Kurʼan. thk: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî ve Muhammed Ridvân Araksȗsî. Beyrȗt: Muʼessesetuʼr-Risâle, 1.baskı, 1427-2006.
El-Kuşeyrî, Ebuʼl-Kâsim Abdulkerîm b. Hevâzin. Tefsîruʼl-Kuşeyrî el-Musemmâ Letâʼifuʼl-İşârât. thk.: Abdullatîf Hasan Abdurrahmân. Beyrȗt: Dâruʼl-Kutubiʼl-İlmiyye, 2.baskı, 2007.
El-Merzȗkî, Ebȗ Alî Ahmed b. Muhammed b. el-Hasan. Şerhu Dîvâniʼl-Hemâse. Nşr: Ahmed Emîn ve Abdusselâm Hârȗn. Beyrȗt: Dâruʼl-Cîl, 1.baskı, 1411/1991.
El-Meydânî, Ebuʼl-Fadl Ahmed b. Muhammed. Mecma ʽ u ’ l-Emsâl. thk: Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd, Matbaʽatuʼs-Sunnetiʼl-Muhammediyye, 1374/1955.
El-Meydânî, Ebuʼl-Fadl Ahmed b. Muhammed. Nuzhetuʼt-Tarf fî İlmiʼs-Sarf. Kostantiniyye: Matbaʽatuʼl- Cevâʼib, 1.baskı, 1299h.
En-Neysâbȗrî, Ebuʼl-Huseyn Muslim b. el-Heccâc el-Kuşeyrî. Sahîhu Muslim . thk: Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kâhire: Dâru ’ l-Hadîs, 1.baskı, 1412/1991.
Es-Seʽâlibî, Ebû Mansûr Abdulmalik b. Muhammed. Fikuʼl-Luğati ve Sirruʼl-Arabiyye. thk.: Hâlid Fehmî. Kâhire: Mektebetu ’ l-Hâncî, 1.baskı, 1418/1998.
Es-Seʽâlibî, Ebû Mansûr Abdulmalik b. Muhammed. Simâru ’ l-Kulûb Fi ’ l-Mudâfi ve ’ l-Mensûb. thk: İbrâhȋm Sâlih. Dımaşk: Daru ’ l-Beşâ ir, 1.baskı, 1414/1994
Es-Suyûtî, Celâlu ’ d-Dîn ve Celâlu ’ d-Dîn el-Mahallî. El-Mufessalu fî Tefsîriʼl-Kurʼaniʼl-Kerîm el-Meşhȗr bi Tefsîru’l-Celâleyn. thk: Fahruʼd-Dîn Kabâve. Beyrȗt: Mektebetu Lubnân Nâşirȗn, 1.baskı, 2008.
Es-Suyûtî, Celâlu ’ d-Dîn. el-Muzhiru Fî ʽUlûmi ’ l-Luğati ve Envâʽihâ. thk: Muhammed Ahmed Câdu ’ l-Mevlâ Bik, Muhammed Ebû el-Fadl İbrâhîm ve Alî Muhammed el-Beccâvî. Saydâ-Beyrȗt: el-Mektebetu ’ l-ʽAsriyye, 1986.
Ez-Zehebî, Şemsuʼd-Dîn. Siyeru Aʽlâmiʼn-Nubelâʼ. thk: Hassân Abdulmannân, Lubnân: Beytuʼl-Efkâr ed- Devliyye, 2004.
Ez-Zemahşerî, Cârullâh Ebuʼl-Kâsim Mehmȗd b. Ömer. el-Mustaksâ Fî Emsâli ’ l- Arab. Haz.: Muhammed Abdulmu ʽ îd Hân. Haydarâbâd ed-Deken-Hindistân: Mektebetu Meclisi Dâ’ ireti ’ l-Ma ʽ ârifiʼl-ʽOsmâniyye, 1.baskı, 1381-1962.
Ez-Zemahşerî, Cârullâh Ebuʼl-Kâsim Mehmȗd b. Ömer. Tefsîruʼl-Keşşâf, Ed.: Halîl Meʼmȗn Şîhâ. Beyrȗt: Dâruʼl-Maʽrife, 3.baskı, 1430/2009.
Ez-Zebîdî, Muhammed Murtedâ. Tâcuʼl-ʽArûs Min Cevâhiriʼl-Kâmûs. thk: Mustafâ Hicâzî. Düz.: Abdussettâr Ahmed Ferrâc. Kuveyt: Matbaʽa tu Hukûmetiʼl-Kuveyt, 1397-1977.
Hârȗf, Muhammed Fehd. El-Muyesseru fiʼl-Kirâʼâtiʼl-Erbeʽete ʽAşrete. Düz: Muhammed Kureyyim Râcih. Dımaşk-Beyrȗt: Dâruʼl-Kelimiʼt-Teyyib, 1.baskı, 1420-2000.
Hasan, Abbâs. en-Nahvuʼl-Vâfî. Mısır: Dâruʼl-Maʽârif, 1974. İbnu Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. el-Hasâʼis. thk: Muhammed Alî en-Neccâr. Mısır: Dâruʼl-Kutubiʼl-Mısriyye, 1376-1957.
İbnu Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân. Sırru Sınâʿati’l-İʿrâb. thk: Hasan Hindâvî. Dımaşk: Dâruʼl-Kalem, 2.baskı, 1413-1993.
İbnu Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Muʽcamu Makâyîsiʼl-Luğa. thk: Abdusselâm Muhammed Hârȗn. Kâhire: Dâruʼl-Fikr, 1399-1979.
İbnu Hecer el-ʽAskalânî, Ahmed b. Alî. Lisânu’l-Mîzân. thk: Abdulfettâh Ebȗ Ğudde. Beyrȗt: Mektebu’l- Matbȗʽât el-İslamiyye ve Dâru’l-Beşâʼir, 1.baskı, 1423-2002.
İbnu Kuteybe, Ebȗ Muhammed Abdullah b. Muslim. Edebu’l-Kâtib. thk: Muhammed ed-Dâlî. Beyrût: Mu’essesetu’r-Risâle, 1981.
İbnu Menzûr. Lisânuʼl-Arab. thk: Abduʼl-Lâh Alî el-Kebîr ve Muhammed Ahmed Hesebullâh ve Hâşim Muhemmed eş-Şâzilî. Kâhire: Dâruʼl-Maʽârif, 1981.
İbnu Sellâm, Ebû Ubeyd el-Kâsım. Kitâbuʼl-Emsâl. thk: Abdulmecîd Katâmış. Dımaşk-Beyrȗt: Dâruʼl-Maʼmûn, 1.baskı, 1400-1980.
İbnuʼl-Enbârî, Ebȗ Bekr Muhammed b. El-Kâsim. ez-Zâhiru Fî Maʽânî Kelimâti’n-Nâs. thk: Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Düz: İzzu-d-Dîn el-Bedevî en-Naccâr. Beyrȗt: Mu’essesetu’r-Risâle, 1.baskı, 1412-1992.
İbnuʼs-Sîd el-Betalyȗsî, Ebȗ Muhammed Abdullah b. Muhammed. el-İktidâb fî Şerhi Edebiʼl-Kuttâb. thk: Mustafâ es-Sekkâ ve Hâmid Abdulmecîd. Kâhire: el-Heyʼetuʼl-Misriyyetuʼl-Âmmetu liʼl-Kitâb, 1983.
Kabâve, Fahruddîn. Tasrîfuʼl-Esmâʼi veʼl-Efʽâl. Halep: Câmiʽatu Halep, 1401-1981.
Kaddȗr, Ahmed Muhammed. Medhalun İlâ Fıkhiʼl-Luğatiʼl-Arabiyye. Beyrȗt-Dımaşk: Dâruʼl-Fikriʼl-Muʽâsır ve Dâruʼl-Fikr, 1424-2003.
Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʽcemu’l-Muʼellifîn. Beyrȗt: Mu’essesetu’r-Risâle, 1414-1993.
Mechȗl. Şerhu Dîvâni Ruʼbe b. el-Accâc. thk: Dâhî Abdulbâkî Muhammed. Haz.: Mahmȗd Alî Mekkî. Kâhire: Mecmaʽuʼl-Luğatiʼl-Arabiyye, 1.baskı, 1432-2011.
Mecnȗnu Benî âmir. Dîvânı Eşʽâri Mecnȗni Benî âmir Meʽe Baʽdi Ehvâlihi. thk: Hudâ Vaʼil âmir. Beyrȗt: el-Mu’essesetu’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Naşr, 2011.
Mengi, Mine. Eski Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları, 23.baskı, 2016.
Ömer, Ahmed Muhtâr ve Abdulʽâl Sâlim Mekrem. Muʽcamu’l-Kirâ’âti’l-Kur’âniyye. Kuveyt: Matbȗʽa tu Câmiʽetiʼl-Kuveyt, 2.baskı, 1408-1988.
Ömer, Ahmed Muhtâr. el-Bahsuʼl-Luğavî ʽİndeʼl-Arab. Kâhire: Âlemuʼl-Kutub, 6.baskı, 1988.
Öztürk, Faruk. “Dîvânu Luġâtiʼt-Turkʼte Arap Sözlükçülüğü Açısından Değerlendirme”, The Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science. 6 (3), March 2013: 529-545.
Sîbeveyhi. Kitâbu Sîbeveyhi. thk: Abdusselâm Muhammed Hârȗn. Kâhire: Mektebetu ’ l-Hâncî, 1408-1988.
Tarafe b. el-Abd. Dîvânu Tarafe b. el-Abd: Şerhu el-Aʽlem eş-Şentemrî. thk: Durriyye el-Hatîb ve Lutfî es- Sakkâl. Beyrȗt-el-Behreyn: el-Mu’essesetu’l-Arabiyye li’d-Dirâsât ve’n-Naşr- Dâ’iretu’s-Sekâfe ve’l- Funȗn, 2.baskı, 2000.
Umru’u’l-Kays. Dîvânu Umru’u’l-Kays. thk: Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. Kâhire: Dâruʼl-Maʽârif, 5.baskı, 1990.
Zu’r-Rumme. Dîvânu Zu’r-Rumme. thk: Abdulkuddȗs Ebȗ Sâlih. Beyrȗt: Muʼessesetuʼr-Risâle, 3.baskı, 1414-1993.