ERZURUM YAZMA ESER KÜTÜPHANESİNDEKİ BEYLİKLER DEVRİ CİLT ÖRNEKLERİ

Beylikler Devri sanatı; Anadolucoğrafyasında farklı yönetimlerin ortayakoymuş oldukları eserlerle zenginleşen birdönem olarak karşımıza çıkar. Bu çeşitlilikmimari ve diğer plastik sahalarda ön planaçıksa da kitap sanatları açısındandeğerlendirdiğimizde bir bütünlükten sözedebiliriz. İran üzerinden Anadolu’ya gelenSelçuklu mücellitleri kültür ve sanatbirikimlerini bu bölgede kesintisiz olaraksürdürmüş ve Beylikler Devri’nde de aynıkarakterde eserlerin üretilmesinde etkin roloynamıştır. Geometrik, örgü (geçme) ve rûmîmotifleriyle ciltler tezyin edilirken mücellitimzaları ve dua ibarelerinin yer aldığımühürler de dekoratif bir öge olarakkullanılmıştır. Anadolu Selçuklularındansonra ekseriyetle Karamanoğulları Beyliği veMemlüklerin çatısı altında devam eden Türkcilt sanatı, XIV. ve XV. yüzyıllarda bitkiselağırlıklı süslenmeye başlanmış ve İslâm coğrafyasındaki diğer yönetimlerin getirdiğiyeniliklerle de zenginleşerek akabindeOsmanlılara intikal etmiştir. Erzurum YazmaEser Kütüphanesi’ndeki 1173 adet eserden 11adet Arapça muhtevaya sahip yazma eserciltlerinin Beylikler Dönemine ait olduğutespit edilmiştir. Cilt sanatı araştırmalarındabu döneme ait örneklerin az bulunması,yapılan literatür taramalarından az sayıdakaynağa ulaşılması ve kütüphanede bugünekadar ciltlerle ilgili herhangi bir akademikçalışmanın da yapılmamış olmasıaraştırmalarımızı bu yöne sevk etmiştir.Kütüphanedeki yazma eserlerin ciltleriincelendikten sonra desen, teknik vekompozisyon açısından değerlendirilerekçizimleri yapılmış ve diğer müze vekütüphanelerdeki örneklerle dekarşılaştırılmıştır.

SAMPLES OF PRINCIPALITIES BOOKBINDINGS IN ERZURUM MANUSCRIPT LIBRARY

Art of the Age of Principalities; it appears as a period enriched by the works produced by different administrations in the Anatolian geography. Although this diversity comes to the fore in architecture and other plastic fields, we can talk about a unity when we evaluate it in terms of book arts. Seljuk bookbinders who came to Anatolia via Iran continued their cultural and artistic accumulation in this region without interruption and played an active role in the production of works of the same character during the Principalities Period. While the bindings were adorned with geometric, knitting (interlacing) and rumi motifs, seals with bookbinder signatures and prayer phrases were also used as a decorative element. Turkish bookbinding art, which continued mostly under the roof of the Karamanid Principality and the Mamluks after the Anatolian Seljuks, began to be ornamented with floral in the 14th and 15th centuries and was enriched with the innovations brought by other administrations in the Islamic geography and then transferred to the Ottomans. It has been determined that 11 manuscript bindings with Arabic content from 1173 works in Erzurum Manuscript Library belong to the Principalities Period. The scarcity of examples from this period in bookbinding research, the limited number of sources available from literature reviews, and the fact that no academic study on bookbinding has been carried out in the library until now has prompted our research in this direction. After examining the bindings of the manuscripts in the library, they were evaluated in terms of pattern, technique and composition, and their drawings were made and compared with the examples in other museums and libraries.

PDF

___

Acar, A. (2007). “Selçuklu Medreseleri ve İslam Kültür ve Medeniyetine Kazandırdıkları”. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyet’e Katkıları Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 31 Mayıs-1 Haziran-Isparta: 351-364.

Açıkgözoğlu, A. S. (2012). “Edirne Selimiye Kütüphanesi’ndeki Hendesî Tezyinatlı Ciltlerden Bir Takım”. Uluslararası Cilt Sanatı Buluşması Sempozyumu – Tebliğler Kitabı. 29 Kasım-8 Aralık-İstanbul: 215-220.

Aksoy, Z. (2007). “İlhanlı ve Memlûk Etkileşiminde XIV. Yüzyıl Anadolu Türk Tezhip Sanatı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi. 265-280.

Arıtan, A. S. (1992). Konya Dışındaki Müze ve Kütüphanelerde Bulunan Selçuklu ve Selçuklu Üslûbunu Taşıyan Cild Kapakları. Doktora Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Arıtan, A.S. (2002). “Anadolu Selçuklu Cilt San’atı”. Türkler Ansiklopedisi. Ankara: 7. Cild, 933-943.

Arıtan, A.S. (2008). Karamanoğulları Cild Sanatı. Konya: Extra Dizayn Tasarım Matbaacılık ve Medya Hizmetleri.

Bayram, S. (1982). “XIV. Asırda Tezhiblenmiş, Beylik Dönemine Ait Üç Kur’an Cüzü”. Vakıflar Dergisi. S16. 143-154.

Bilmiş, H. G. (2013). Bursa İnebey Kütüphanesindeki Ortaçağ İslam Ciltlerinin (13-14. Yüzyıl) Cilt Sanatı Açısından Değerlendirilmesi. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Binark, İ. (1965). “Türk Kitapçılık Tarihinde Cilt Sanatı”. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Türk Kültürü Dergisi. Ankara: S36. 985-996.

Bosch, G., Carswell, J. ve Petherbridge, Guy. (1981). Islamic Bindings and Bookmaking (A Catalogue of an Exhibition The Oriental Institute The University of Chicago May 18-August 18). Chicago: Oriental Institute Museum.

Boydak, Ş. (2020). Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesindeki Selçuklu ve Beylikler Dönemi Ciltleri. Doktora Tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Boydak, F. Ş. (2021). “Reflections of Seljuk Bookbinding Style on the 15th Century Ottoman Bindings”. Hitit İlahiyat Dergisi. S20/1.

Çağman, F. (1991). “Baba Nakkaş”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: 4. Cild, 369- 370.

Çakmak, Y. (2020). Manisa Yazma Eser Kütüphanesindeki Geometrik Tezyinatlı Ciltler. Sanatta Yeterlik Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.

Çakmak, Y. (2021). “Manisa Yazma Eser Kütüphanesi’ndeki Erken Osmanlı Dönemine Ait Cilt Örnekleri”, İstem. S37. 71-102.

Dağar, K. (2019). Diyarbakır Ziya Gökalp Kütüphanesindeki Ortaçağ İslam Ciltlerinden Bazı Örnekler. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Edis, A. (2006). Tire Necip Paşa Kütüphanesindeki Cild Örnekleri. Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Kılıç, A. ve Yılmaz, D. (2018). “Erzurum Kütüphanelerinin Tarihi ve Bugünü”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. S63, 705-720.

Kurtoğlu, M. (2019). “Erzurum Şeyhler Vakfı ve Külliyesi”. Vakıflar Dergisi. S51. 181- 184.

Küçük, C. (1995). “Erzurum”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: 11. Cild, 321-329.

Maraşlı, S. (2007). “Amasya II. Bayezid İl Halk Kütüphanesi’nde Bulunan 15. Yüzyıl Osmanlı Ciltlerinde Anadolu Selçuklu Cilt Geleneği Etkisi”. İstem. S9. 219-234.

Mülayim, S. (1982). Anadolu Türk Mimarisinde Geometrik Süslemeler; Selçuklu Çağı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.

Öcal, O. (1971). Kitabın Evrimi. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.

Ohta, A. (2016). “The Bindings of Qansuh al-Ghawri”. Art, M. Rogers & R.W. Haddon (Ed.), Trade and Culture in the Islamic World and Beyond; From the Fatimids to the Mughals içinde (ss. 264-276). London: Gingko Library.

Özyıldız, İ. (2019). Süleymaniye Kütüphanesi Şehzade Mehmed Koleksiyonunda Geometrik Süslemeli Ciltler. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.

Pedersen, J. (2013). İslam Dünyasında Kitabın Tarihi. (Çev. Mustafa Macit Karagözoğlu). İstanbul: Klasik Yayınları.

Sarıtepe, S. (2007). Sivas Ziya Bey Kütüphanesindeki Kitap Kapakları. Yüksek Lisans Tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Şahin, C. (2011). Bursa Türk İslam Eserleri Müzesinde Sergilenen Tezhipli Yazmalar. Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü.

Tanındı, Z. (1990). “Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde Ortaçağ İslam Ciltleri”. Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık 4. 102-149.

Tanındı, Z. (1990). “1278 Tarihli En Eski Mesnevi’nin Tezhipleri”. İş Bankası Kültür Sanat. S8. 17-22.

Tanındı, Z. (1991). “Konya Mevlâna Müzesi’nde 677 ve 665 Yıllık Kur’an’lar Karamanlı Beyliği’nde Kitap Sanatı”. Türkiye İş Bankası Kültür Sanat Dergisi. S12. 42-44.

Raby, J., ve Tanındı, Z. (1993). Turkish Bookbinding in the 15th Century The Foundation of an Ottoman Court Style. London: Azimut Editions.

Tanındı, Z. (2000). “Seçkin Bir Mevlevi’nin Tezhipli Kitapları”. M. Uğur Derman 65 Yaş Armağanı. Sabancı Üniversitesi Yayınları. 513-536.

Tanındı, Z. (2001). “Anadolu Selçuklu Sanatında Tezhip: Müzehhip Muhlis b. Abdullah El-Hindî ve Halefleri”. Arkeoloji ve Sanat Tarihi Araştırmaları Yıldız Demiriz’e Armağan. Simurg Yayınları. 141-150.

Ünver, A. S. (2010). “Anadolu Selçuklu Kitap Süsleri ve Resimleri”. Türk Süsleme Sanatları. İşaret Yayınları. S2/139.

http://www.erzurum.yek.gov.tr. (Erişim Tarihi: 03.01.2021).

Görsel 1. Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi, 2021, http://www.erzurum.yek.gov.tr.

Görsel 2. 140 envanter numaralı el-Kevâkibü’d-Derârî fi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî’nin sağ kabı, 1442-1443, 17.5 x 26cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 3. 140 envanter numaralı el-Kevâkibü’d-Derârî fi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî’nin sol kabı, 1442-1443, 17.5 x 26cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 4. 513 envanter numaralı Mev’ize’nin cildi, 1449-1450, 12.5 x 16.5cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 5. 196 envanter numaralı el-Misbâh’ın cildi, 1463-1464, 16.5 x 25cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 6. 815 envanter numaralı en-Nuḳūd ve’r-rudûd fi’l-uṣûl’un cildi, 1474-1475, 18 x 27cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 7. 149 envanter numaralı es-Sirâcü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc’ın sağ kabı, 1482- 1483, 18 x 27cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 8. 149 envanter numaralı es-Sirâcü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc’ın sol kabı, 1482- 1483, 18 x 27cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 9. 661 envanter numaralı Mecma’u’s-Sürûr ve Matla’u’ş-Şümûs ve’l-Büdûr’un cildi, 1488-1489, 12.5 x 18cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 10. 760 envanter numaralı Risâle fî isbâti’s-Sâni’ min Cevâhiri’l-fikh’ın cildi, 1681-1682, 13 x 20cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 11. 544 envanter numaralı en-Nâsih ve’l-Mensûh’un cildi, 1710-1711, 15 x 21cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 12. 421 envanter numaralı Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vil’in sağ kabı, t.y., 16 x 23cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 13. 421 envanter numaralı Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vil’in sol kabı, t.y., 16 x 23cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 14. 769 envanter numaralı Hâşiye ale’l Miftâh’ın cildi, t.y., 17 x 26cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 15. 1078 envanter numaralı cildin sağ kabı, t.y., 16.5 x 25cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 16. 1078 envanter numaralı cildin sol kabı, t.y., 16.5 x 25cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 17. MHK 856 Hâşiye alâ Levâmi'i'l-Esrâr fî Şerhi Metâli'i'l-Envâr’ın şemse bezemesi, t.y., 8 x 5cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Manisa Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 18. Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi 3207 Şerhu’l-Muğnî’nin şemse bezemesi, t.y., 5 x 4cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 19. VHD 1260 Mecamiu'l-Hakâik’ın şemse bezemesi, 1183, 6 x 4.5cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Vahid Paşa Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 20. MHK 56-2 Mefâtihu'l-Gayb’ın şemse bezemesi, 1465, 14 x 6cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Manisa Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 21. TSK A.1452 Acaib-ül Kalp’in şemse bezemesi, t.y., 13 x 6cm, Ohta, A. (2016). “The Bindings of Qansuh al-Ghawri”. Art, M. Rogers & R.W. Haddon (Ed.), Trade and Culture in the Islamic World and Beyond; From the Fatimids to the Mughals içinde (ss. 264-276). London: Gingko Library.

Görsel 22. MHK 662 Mecma'i'l-Bahreyn ve Multekâ'n-Nehreyn’in şemse bezemesi, t.y., 8 x 4cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Manisa Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 23. VHD 1570 Divan’ın şemse bezemesi, 1426, 6 x 4cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Vahit Paşa Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 24. Kastamonu YEK 3028 Cevâhiru’l-Fıkh’ın şemse bezemesi, t.y., 8 x 5cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Kastamonu Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 25. 196 el-Misbâh’ın şemse bezemesi, 1463-1464, 4 x 4cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Erzurum Yazma Eser Kütüphanesi.

Görsel 26. VHD 1189 el-Mülahhas’ın şemse bezemesi, t.y., 5 x 5cm, Türkiye Yazma Eser Kurumu Başkanlığı, Vahit Paşa Yazma Eser Kütüphanesi.

Çizim 1. 140 envanter numaralı el-Kevâkibü’d-Derârî fi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî’nin sağ kap şeması, 2021, 17.5 x 26cm.

Çizim 2. 140 envanter numaralı el-Kevâkibü’d-Derârî fi Şerhi Sahîhi’l-Buhârî’nin sol kap şeması, 2021, 17.5 x 26cm.

Çizim 3. 513 envanter numaralı Mev’ize’nin cilt şeması, 2021, 12.5 x 16.5cm.

Çizim 4. 196 envanter numaralı el-Misbâh’ın cilt şeması, 2021, 16.5 x 25cm.

Çizim 5. 815 envanter numaralı en-Nuḳūd ve’r-rudûd fi’l-uṣûl’un cilt şeması, 2021, 18 x 27cm.

Çizim 6. 149 envanter numaralı es-Sirâcü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc’ın sağ kap şeması, 2021, 18 x 27cm.

Çizim 7. 661 envanter numaralı Mecma’u’s-Sürûr ve Matla’u’ş-Şümûs ve’l-Büdûr’un cilt şeması, 2021, 12.5 x 18cm.

Çizim 8. 760 envanter numaralı Risâle fî isbâti’s-Sâni’ min Cevâhiri’l-fikh’ın cilt şeması, 2021, 13 x 20cm.

Çizim 9. 544 envanter numaralı en-Nâsih ve’l-Mensûh’un cilt şeması, 2021, 15 x 21cm.

Çizim 10. 421 envanter numaralı Envârü’t-Tenzîl ve Esrârü’t-Te’vil’in sol kap şeması, 2021, 16 x 23cm.

Çizim 11. 769 envanter numaralı Hâşiye ale’l Miftâh’ın sağ kap şeması, 2021, 17 x 26cm.

Çizim 12. 769 envanter numaralı Hâşiye ale’l Miftâh’ın sol kap şeması, 2021, 17 x 26cm.

Çizim 13. 1078 envanter numaralı cildin şeması, 2021, 16.5 x 25cm.