Çalıkuşu’nun öz-çeviri serüveni üzerine betimleyici bir çalışma

Bu çalışmanın amacı Reşat Nuri Güntekin’in Türk edebiyatının klasikleri arasında yer alan Çalıkuşu adlı eseri bağlamında “öz-çeviri” kavramını yeniden ele almaktır. Çalıkuşu ilk olarak İstanbul Kızı başlıklı bir piyes şeklinde yazıldıktan sonra Reşat Nuri tarafından romana “çevrilmiş”, 1921 yılında Vakit gazetesinde eski harflerle tefrika edilmiştir. Kitap şeklindeki ilk baskısı ise 1922 yılında Orhaniye Matbaası tarafından yayımlanmıştır. 1922 ile 1928 yılları arasında yapılan ilk dört baskısının ardından Reşat Nuri tarafından yeni harflerle “yeniden yazılan” Çalıkuşu, 1937’de Yedigün’de tefrika edilmiştir. Yeni harfle olan ilk kitap baskısı ise 1939’da İkbal Kitabevi tarafından yapılmıştır. Çalıkuşu’nun geçirdiği “yeniden yazım” sürecini bir “diliçi çeviri” olarak ele alan ve söz konusu çeviriyi Reşat Nuri’nin yapmış olması itibarıyla romanı bir “diliçi öz-çeviri” (Canlı, 2018: 59; 2019) olarak değerlendiren bu çalışmada “öz-çeviri” kavramına ilişkin çeşitli kuramsal görüşler yeniden ele alınmaktadır. Literatürde öz-çeviri kavramı bugüne kadar dillerarası çeviri (Popovič, 1976: 19; Grutman, 2009: 57) ve diliçi çeviri (Canlı, 2018: 59; 2019) kapsamında tartışılmış; öz-çevirinin “neden” yapıldığı üzerine –iki dil ve kültür arasında gerçekleştiği düşüncesi temel alınarak– bir sınıflandırmaya gidilmiş (Grutman ve Van Bolderen, 2014: 324-327) ve öz-çeviri “olağan dışı” bir çeviri örneği olarak görülerek “ya ‘çeviri’ ya da ‘yeniden yazım’”[1] (Ehrlich, 2009: 243, 245) şeklinde bir sorgulamaya tabi tutulmuştur. Bu çalışmada ise, metinsel ve yanmetinsel (Genette, 1997) öğelerden elde edilen bulgular ışığında, bir roman olarak doğuşu “türlerarası çeviri” (Perteghella, 2013: 205) olan Çalıkuşu’nun öz-çeviri sürecinden hareketle, öz-çeviriye ilişkin dillerarası ve diliçi çeviriyi içeren kavramsallaştırmaya yeni bir boyut daha eklenerek “türlerarası öz-çeviri” (“intergenre self-translation”) ve “türlerarası öz-çeviri yazar” (“intergenre-auto-translauthor”)[2] kavramları önerilmekte; çevirinin tarihselliğinin ve kültüre bağımlılığının altı çizilerek öz-çeviriyi doğuran nedenlere ilişkin dillerarası çeviri boyutunda oluşturulan sınıflandırmanın kısıtlılığı ve kısıtlayıcılığı vurgulanmakta; öz-çeviriye ilişkin “‘çeviri’ mi yoksa ‘yeniden yazım’ mı?” sorgulamasının içerimlerine ilişkin bir irdelemede bulunulmaktadır. [1] Kaynakçada aksi belirtilmedikçe çeviriler tarafımızca yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Çalıkuşu, diliçi çeviri, öz-çeviri, diliçi öz-çeviri, yeniden yazım

A descriptive study on the self-translation adventure of Çalıkuşu

The purpose of this study is to revisit the concept of “self-translation” (“auto-translation”) within the context of Reşat Nuri Güntekin’s famous novel Çalıkuşu, which is a classic of Turkish literature. Following its creation as a play originally under the title of Istanbul Kızı (“The Girl from Istanbul”), Çalıkuşu was “translated” into a novel by Reşat Nuri. Çalıkuşu in the novel form was serialized in the Ottoman alphabet in Vakit in 1921. Its first book edition was published in 1922 by Orhaniye Matbaası. After four reprintings from 1922 to 1928, Reşat Nuri “rewrote” the novel in the Latin alphabet and serialized it in Yedigün in 1937. Its first Latin alphabet edition as a book was published by İkbal Kitabevi in 1939. Taking the “rewriting” process undergone by Çalıkuşu as “intralingual translation” and indeed as “intralingual self-translation” (Canlı, 2018: 59; 2019) as it was conducted by Reşat Nuri himself, this study revisits certain theoretical thoughts on the concept of “self-translation”. “Self-translation” has been addressed within the framework of interlingual translation (Popovič, 1976: 19; Grutman, 2009: 57) and intralingual translation (Canlı, 2018: 59; 2019) thus far, and a categorization has been made with regards to “why” authors are engaged in “self-translation”, by treating self-translation as occurring across two languages and cultures (Grutman and Van Bolderen, 2014: 324-327). Moreover, self-translation has been regarded as an “unusual” example of translation and subjected to an inquiry on whether it is a “translation or rewriting” (Ehrlich, 2009: 243, 245). Employing textual and paratextual elements (Genette, 1997), the present study proposes the concepts of “intergenre self-translation” and “intergenre-auto-translauthor” to refer to the self-translation process of Çalıkuşu, whose birth as a novel was actually an “intergenre translation” (Perteghella, 2013: 205), thereby adding a new dimension to the conceptualization of self-translation covering interlingual translation and intralingual translation. Furthermore, the study highlights the limitedness and restrictiveness of the categorization on reasons for self-translation by laying an emphasis on the historical and cultural nature of translation and scrutinizes the implications of the inquiry on whether self-translation is “translation or rewriting”.

Keywords:

Çalıkuşu, intralingual translation, self-translation, intralingual self-translation, rewriting,

PDF

___

Abir, N. (2012). Çalıkuşu’nun Hikâyesi. Yüksek Lisans Tezi. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Baydar, M. (1960). Edebiyatçılarımız Ne Diyorlar?. İstanbul: Ahmet Halit Yaşaroğlu Kitapçılık ve Kâğıtçılık. Baydere, M. (2019). Kavramsal Sınırların Yeniden Ele Alınması: “Çeviri” Yoluyla “Telif” Olan. S. Taş (Ed.), Çeviribilimde Araştırmalar (ss. 149-176). İstanbul: Hiperlink Yayınları. Berk Albachten, Ö. (2015). The Turkish Language Reform and Intralingual Translation. Ş. Tahir Gürçağlar, S. Paker, J. Milton (Ed.), Tradition, Tension and Translation in Turkey (ss. 165-180). Amsterdam: John Benjamins. Canlı, G. (2018). Relocating Self-Translation from the Interlingual to Intralingual: Faulkner as a Self-Translauthor. transLogos - A Translation Studies Journal, 1(1), 41-63. Canlı, G. (2019). William Faulkner’ın Sanctuary Adlı Romanının Kaynak ve Erek Dizgedeki Çeviri Serüveni: Diliçi Çeviri, Öz-Çeviri, Yeniden Çeviri ve Dolaylı Çeviri Kavramları Işığında Bir İnceleme. Doktora Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ehrlich, S. (2009). Are Self-Translators Like Other Translators?. Perspectives. 17(4), 243-255. Even-Zohar, I. (2012). Yazınsal Çoğuldizge İçinde Çeviri Yazının Durumu (S. Paker, Çev.). M. Rifat (Haz.), Çeviri Seçkisi-2: Çeviri(bilim) Nedir? (ss. 125-132). İstanbul: Sel. Fitch, B. T. (1988). Beckett and Babel: An Investigation into the Status of the Bilingual Work. Toronto: University of Toronto Press. Gambier, Y. (2003). Working with Relay: An Old Story and a New Challenge. L. P. Gonzalez (Ed.), Speaking in Tongues: Language Across Contexts and Users (ss. 44-66). Valencia: Universitat de Valencia. Genette, G. (1997). Paratexts: Thresholds of Interpretation (J. E. Lewin, Çev.). New York: Cambridge University Press. Grutman, R. (2009). Self-Translation. M. Baker ve G. Saldanha (Ed.), Routledge Encyclopedia of Translation Studies (ss. 257-259). New York: Routledge. Grutman, R. ve Van Bolderen, T. (2014). Self-Translation. S. Bermann ve C. Porter (Ed.), A Companion to Translation Studies (ss. 323-332). West Sussex: Wiley-Blackwell. Güntekin, R. N. (1338) [1922]. Çalıkuşu. İstanbul: Orhaniye. Güntekin, R. N. (1928). Çalıkuşu. İstanbul: Amedi. Güntekin, R. N. (1939). Çalıkuşu. İstanbul: İkbal. Güntekin, R. N. (2018). Çalıkuşu. İstanbul: İnkılâp. Hokenson, J. ve Munson, M. (2007). The Bilingual Text: History and Theory of Literary Self-Translation. Manchester: St. Jerome. Jakobson, R. (2012). Çevirinin Dil(bilim)sel Özellikleri Üzerine (Ömer B. Albayrak, Çev.). M. Rifat (Haz.), Çeviri Seçkisi II: Çeviri(bilim) Nedir?. (ss. 61-66). İstanbul: Sel Yayıncılık. Jung, V. (2002). English-German Self-Translation of Academic Texts and Its Relevance for Translation Theory and Practice. Frankfurt am Main: Peter Lang. Kahraman, Â. (2018, 10 Mart). Çalıkuşu’nu Yeniden Yazıyorum. Yeni Şafak. Erişildi: https://www.yenisafak.com/hayat/calikusunu-yeniden-yaziyorum-3176966. Karadağ, A. B. (2018, Ekim). Türkçeye Çevirmek ‘Türkçe Söylememek’ mi Demek?. 5. Uluslararası Asoscongress Filoloji Sempozyumu’nda Sunulan Sözlü Bildiri, İstanbul. Karadağ, A. B. (2019). Türk Edebiyat ve Kültür Dizgesinin Konukseverliğinde Çeviri Roman Deneyimi. Doğu Batı (87). Lefevere, A. (1985). Why Waste Our Time on Rewrites? The Trouble with Interpretation and the Role of Rewriting in an Alternative Paradigm. T. Hermans (Ed.), The Manipulation of Literature (ss. 215-243). Londra ve Sydney: Croom Helm. Lefevere, A. (1992). Translation, Rewriting, and the Manipulation of Literary Fame. Londra ve New York: Routledge. Özalp, N. A. (2017). Teknik Okumalar Bağa Destursuz Girenler. İstanbul: Büyüyen Ay. Perteghella, M. (2013). Translation as Creative Writing. G. Harper (Ed.), A Companion to Creative Writing (ss. 195-212). West Sussex: Wiley-Blackwell. Popovič, A. (1976). Dictionary for the Analysis of Literary Translation. Edmonton: University of Alberta: Department of Comparative Literature, The University of Alberta. Poyraz, T. ve Alpbek, B. (1957). Reşat Nuri Güntekin Hayatı ve Eserlerinin Tam Listesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu. Pym, A. (1998). Method in Translation History. Manchester: St. Jerome. Reşat Nuri Güntekin. (1953). Edebiyatçılarımız Konuşuyor. Ankara: Varlık. Shuttleworth, M. ve Cowie, M. (2014). Dictionary of Translation Studies. Londra ve New York: Routledge. Tanqueiro, H. (2000). Self-Translation as an Extreme Case of the Author-Translator-Dialectic. A. Beeby, D. Ensinger, M. Presas (Ed.), Investigating Translation (ss. 55-63). Amsterdam: John Benjamins. Toury, G. (1995). Descriptive Translation Studies and Beyond. Amsterdam: John Benjamins.