İlim Bölümleri Üzerinden Dârimî ve Buhârî’nin İlim Anlayışını Okumak

Tasnif döneminin önemli eserlerinden biri Buhârî’nin (öl. 256/870) el-Câmiu’s-Sahîh’i diğeri de Dârimî’nin (öl. 255/869) daha çok Sünen ismiyle meşhur olmuş el-Müsned isimli eseridir. Buhârî’nin eseri sahihleri toplama amacıyla kaleme alınan ilk eser olmak, Dârimî’nin eseri ise bazı alimlerce İbn Mâce’nin (öl. 273/887) eseri yerine Kütüb-i Sitte’nin altıncı eseri olmaya layık görülmek bakımından büyük önemi haizdir. Bu iki temel eserin ilim bölümleri özellikle Ehl-i Hadis’in ilim anlayışını anlamlandırmak için kilit işlev görmektedir. Çünkü Buhârî’nin eserine hadis dünyası haklı olarak büyük kıymet vermiş, Dârimî ise İlim bölümünü literatürdeki en geniş İlim bölümü olarak şekillendirmiştir. İlim kavramının dinamikliği, farklı ilim dallarına göre farklılığı ve tarihi süreçteki değişimi bilinen bir durumdur. Ehl-i Hadis diğer ekollerden farklılaşan ilim anlayışlarını, rivayet kitapları içinde nakiller aracılığı ile ortaya koymuştur. Onların rivayetleri derledikleri eserlerde İlim konulu bölümler açması kendi bakış açılarıyla ilmin ne olduğunu rivayetler üzerinden sunma çabasının ürünüdür. Bu bölümler bir taraftan ilmin ne olduğunu ortaya koyarken diğer yandan ilmin ne olmadığını ifade etmekte, bu yönüyle dönemin ehl-i re’y’ine reddiye içeriği de sunabilmektedir. Çalışma, iki eserin ilgili bölümleri aracılığı ile aynı ekoldeki iki müellifin ilim anlayışlarının ortak ya da farklı yönlerini ortaya koymayı hedeflemektedir. İki bölümün hadislerinin sayısı, türleri, konu içerikleri ve bab başlıkları mukayese edilerek bir sonuca ulaşılacaktır. Makale iki müellifin ilim anlayışlarının temelde benzeşmekle beraber gerek konu seçimi gerekse kullandıkları rivayetler ve bab başlıkları itibariyle farklılaştıkları alanlar olduğunu da ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler:

Hadis, Buhârî, Dârimî, Sahîh, İlim, Ehl-i Re’y, Ehl-i Hadis, Reddiye

Reading Dârimî and Bukhārî’s Understanding of Knowledge Through the Book of Knowledge (Bab al-‘Ilm)

One of the important works of the classification (tasneef) period is Bukhârî’s (d. 256/870) al-Jâmî’ al-Sahîh, and the other is Dârimî’s (d. 255/869) al-Musnad, which has become famous as Sunan. Bukhârî’s work is of great importance in terms of being the first work written for the purpose of collecting authentic hadiths, and Dârimî's work being deemed worthy of being the sixth work of Kutub al-Sittah, instead of Sunan Ibn Mâjah (d. 273/887) by some scholars. The book of knowledge (bab al-‘ilm) of these two basic works have an important function especially in making sense of the Ahl al-Hadith’s understanding of knowledge. Because Hadith scholars rightly gave great value to Bukhari's work, Dârimî, on the other hand, shaped the book of knowledge as the largest one in the literature. The dynamism of the concept of knowledge, its difference according to various branches of science, and its change in the historical process are well known. Ahl al-Hadith have revealed their understanding of knowledge, which differed from other schools, within the narration books through narrations. The fact that they opened titles on knowledge in the works in which they compiled the narrations is the product of their effort to present what knowledge is from their own perspectives through the narrations. On the one hand, these chapters reveal what knowledge is, and on the other hand, they express what it is not. In this respect, they also present as content of a refutation to the Ahl al-Ra’y school in the period. This study aims to reveal the common or different aspects of the two authors' understanding of knowledge through the relevant chapters of the two works. Conclusion will be reached by comparing the number of hadiths, their types, subject content, and the titles of the chapters within the works. The article reveals that while the two authors' understanding of knowledge is fundamentally similar, there are also areas where they differ in terms of their choice of topics, the narrations they use, and the titles of the chapters.

Keywords:

Ḥadith, Bukhārî, Dārimî, Ṣaḥîḥ, ‘Ilm, Ahl al-Ra’y, Ahl al-Ḥadith, Raddiyah (Refutation),

PDF

___

Ahatlı, Erdinç. “Terâcim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/483-484. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
Ahmed b. Hanbel, el-‘Ilel ve ma‘rifetü’r-ricâl, thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbâs Riyad: Dârü’l-Hânî, 2. Basım, 2001/1422.
Asar, Muhammet Ali. “Buhârî’nin Hadis Usûlü Konularına Dair Görüşleri: El-Câmi‘u’s-Sahîh’in “İlim” Bölümü Çerçevesinde Bir Değerlendirme”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 20/2 (Eylül 2020), 1247-1281.
Aydınlı, Abdullah. “Ehl-i Hadis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/507-508. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Aydınlı, Abdullah. “es-Sünen”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/142-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Aynî, Ebû Muhammed Bedruddîn Mahmûd b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. nşr. İdâratu’t-Tıbâati’l-Münîriyye. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
Bağdâdî, Hatîb. Şerefü ashâbi’l-hadîs. thk. Mehmed Said Hatiboğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1972.
Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslam Medeniyetinde Entelektüeller. çev. Numan Konaklı. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
Çan, Abdullah. Hicrî İlk Üç Asırda Râvilerin Rey Sebebiyle Tenkide Uğraması. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Çelebi, İlyas. “Kitâbü’s-Sünne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/115-116. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
Dârekutnî, Ali b. Ömer. Sünenü’d-Dârakutnî. thk. Şuayb Arnaûd vd. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1424/2004.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Sünen-i Dârimî. çev. thk. Abdullah Aydınlı. İstanbul: Madve, 1994.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Sünen-i Dârimî. thk. Fevvâz Ahmed Zemerlî – Hâlid Seb‘ el-Alemî. Karaçi: Kadîmî Kütübhâne, ts.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Müsnedü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî, Riyad: Dâru’l-Muğnî, 1421/2000.
Dârimî, el-Müsnedü’l-Câmi, thk. Nebîl Hâşim Abdullah el-Gamrî, Mekke: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1434/2013.
Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah. el-Müsnedü’l-Câmi, tlk. Imâd et-Tayyâr - Izzuddîn Dalî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1439/2018.
Dihlevî, Şah Veliyyullah Ahmed b. Abdirrahîm. İnsâf fî beyâni esbâbi’l-ihtilâf. tlk. Abdulfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dârü’n-Nefâis, 3. Basım, 1406/1986.
Ebû Hayseme, Züheyr b. Harb en-Nesâî. Kitâbü’l-‘İlm. thk. Muhammed Nâsırüddîn Elbânî. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1421/2001.
Ebû Zehv, Muhammed. el-Hadîs ve’l-Muhaddisûn ev inâyetü’l-ümmeti’l-İslâmiyye bi’s-sünneti’n-nebeviyye. Riyad: er-Riâsetü’l-Âmme li İdârati’l-Buhûsi’l-İlmiyye, 1404/1984.
Eren, Muhammet Emin. Hadis Edebiyatında Kitabu'l-İlm ve İlim Kelimesinin Kavramsal Tahlili. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
Gamrî, Nebîl Hâşim Abdullah. Fethu’l-mennân şerhu ve tahkîku kitabi’d-Dârimî Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahmân. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye – el-Mektebetü’l-Mekkiyye, 1419/1999.
Gürler, Kadir. “Ehl-i Hadis’in Tarihî Süreçteki Yeri ve Temel Özellikleri”. Ehl-i Sünnet. ed. Mustafa Aykaç. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020. 33- 60.
Hatiboğlu, İbrahim. “Şerefü Ashâbi’l-Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/555. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf. Câmiu beyâni’l-ilim ve fadlih. thk. Ebu’l-Eşbâl ez-Züheyrî. Demmâm: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1414/1994.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Yusuf. el-İntikâ fî fedâili’l eimmeti’s-selâseti’l-fukahâ, nşr. Abdulfettah Ebû Gudde. Haleb: Mektebü’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1417/1997.
İbn Adiyy, Ebû Ahmed Abdullah. el-Kâmil fî duafâi’r-ricâl. thk. Mâzin es-Sirsâvî. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1434/2013.
İbn Arrâk, Muhammed. Tenzîhu’ş-serîati’l-merfûa anil ahbâri’l-mevdûa. thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf – Abdullah Muhammed es-Sıddîk. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2. Basım, 1401/1981.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Şuayb Arnaût – Adil Mürşid. Beyrut: Risâle Âlemiyye, 1434/2013.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Hedyü’s-sârî li mukaddimeti Fethi’l-bârî. thk. Âdil Mürşid - Amir Gadbân. Beyrut: Dâru’r-Risâle el-Âlemiyye, 1431/2013.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. İthâfü’l-mehere bil fevâidi’l-mübtekire min etrâfi’l-aşere. thk. Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. Medine: Mücemma’ Melik Fehd, 1415/1994.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Nüket alâ kitâbi İbni’s-Salâh. thk. Rebi‘ b. Hâdî Umeyr. Riyad: Dârü’r-Râye, 3. Basım, 1415/1994.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Tehzîbu’t-Tehzîb. thk. İbrahim Zeybek - Adil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1416/1995.
İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid. Sünenü İbn Mâce. tlk. Imâd et-Tayyâr - Yâsir Hasan - Izzuddîn Dalî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 1440/2019.
Kahraman, Hüseyin. “Hadis Usûlünü Nassa Dayandırma Çabası”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2001), 169-195.
Kandemir, M. Yaşar. “İbn Hacer el-Askalânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/514-531. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. İrşâdü’s-sârî ilâ şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Bulak: Matbaatü’l-Kübrâ Emîriyye, 7. Basım, 1323.
Kiraz, Zafer. Hadis Tarihinde Mukaddime Geleneği (Sünen-i Darimi Örneği). Urfa: Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
Kutlu, Sönmez. Selefiliğin Fikrî Arkaplanı -İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler-. Ankara: Otto, 3. Basım, 2016.
Kutluay, İbrahim. “İmam Buhârî’nin Sünnet Müdafaası: el-Câmiu’s- Sahîh’in Kitâbü’l-İ‘tisâm bi’l-Kitâb ve’s-Sünne Bölümü Çerçevesinde”. Marife 11/1 (Bahar 2011), 51-73.
Kutluer, İlhan. İlim ve Hikmetin Aydınlığında. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2012.
Ma‘mer b. Râşid es-San‘ânî, el-Câmi‘ (Abdurrezzak es-San‘ânî, el-Musannef içinde). thk. Habibullah el-A’zamî, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 2. basım, 1403/1983.
Muhâsibî, Ebû Abdullah Hâris b. Esed. Kitâbü’l-İlm. thk. Muhammed Abid el-Mezâlî. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye - el-Merkezü’l-Vataniyye, 1975.
Nesâî, Ebû Abdurrahmân Ahmed b. Şuayb. Kitâbu’s-Süneni’l-kübrâ. thk. Hasen Abdülmün‘ım Şelebî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1402/2001.
Nevevî, Yahya b. Şeref. Mâ temessü ileyhi hâcetü'l-kâri li Sahîhi'l-imâm el-Buhâri. thk. Ali Hüseyin Ali Abdülhamid. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, ts.
Özafşar, Mehmet Emin. “Kültür Tarihimizde Rey-Eser Çatışması”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 41 (2000), 225-273.
Özpınar, Ömer. Hadîs Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
Palabıyık, Abdülkadir. “Hadis Literatüründe ‘Kitâbü’l-ilim’ler”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14 (2001), 151-189.
Rosenthal, Franz. Bilginin Zaferi. çev. Lami Güngören. İstanbul: Ufuk Kitapları, 2004.
San‘ânî, Muhammed b. İsmâîl. Tavdîhu’l-efkâr şerhu Tenkîhi’l-enzâr. thk. Muhammed Muhibbuddin Ebû Zeyd. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd Nâşirûn, 1432/2011.
Sezgin, M. Fuad. “Hadis Musannefatının Mebdei ve Ma‘mer b. Râsid’in Câmi‘i”. Türkiyat Mecmuası 12 (1955), 115-134.
Sezgin, M. Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Kitâbiyât, 2. Basım, 2000. Söylemez, Mahfuz. Bedevîlikten Hadârîliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
Süyûtî, Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî Hadis Usûlü. çev. Enes Topgül - Faik Akçaoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
Şâtıbî, İbrahim b. Musa b. Muhammed. el-İ‘tisâm. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âli Selmân. b.y.: Mektebetü’t-Tevhîd, ts.
Ukberî, Ebû Abdullah Ubeydullah b. Batta. eş-Şerh ve’l-ibâne alâ usûli’s-sünne ve’d-diyâne. thk. Rıza Na‘sân Mu‘tî. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem – Suriye: Dârü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1423/2002.
Uraler, Aynur. “Buhari'nin el-Câmi'u's-sahîh'i Bağlamında İlim Ehli'nin Evsâfına Dair Bazı Mülahazalar”. Hadis Tetkikleri Dergisi 19/1, 2021, 7-28.
Yar, Mustafa Fatih. Kitâbu’l-İlim ve Hadis Kaynaklarındaki Yeri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Yavuz, Yusuf Şevki. “Buhârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/372-374. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
Yıldırım, Ahmet. Dârimi ve Sünen'i. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
Yüce, Sadettin. Darimi ve Buhari’nin Rikak Bölümlerinin Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. İstanbul: İfav Yayınları, 61. Basım, 2021.
Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb Arnaûd – Salih es-Semer. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle 1402/1982.