Arap Dili ve Tarihi Bağlamında Zenbûriyye Tartışması

Kûfe ekolünün kurucusu Kisâî (ö.189/805) ile Basra ekolünün güçlü temsilcilerinden biri olan Sîbeveyhi (ö.180/796) arasında geçen ve nahiv kitaplarında “zenbûriyye meselesi” adıyla meşhur olan tartışma, mezheplerin kuruluşunda dilcilerin meseleyi ele alış tarzını, diğer bir ifadeyle mezhebin metodunu yansıtması bakımından önemlidir. Bedevilerin hakemlik rolünü üstlenmeleri gibi tarihi bir olayı simgeleyen zenbûriyye meselesi, Basra ve Kûfe ekolünün kurallarının belirginleşme aşamasında etkin rol oynamış, sonraki dönemlerde her iki ekolün savunduğu görüşler net çizgilerle birbirinden ayrılmıştır. Tartışmada kullanılan cümle, haberin yerine geçebilecek ögelerle yakından ilgilidir. Ekol mensupları tarafından farklı şekillerde yorumlanan cümle, karşıtları tarafından eleştiriye tabi tutulunca Arap dili açısından karmaşık bir hal almıştır. Bununla birlikte tartışma hakkında ortaya atılan birçok iddia, tartışmanın sağlıklı analizinin önünde bir engel olarak görülmektedir. Bu çalışma, günümüze kadar ulaşan tartışmayı dil ve rivayet bağlamında incelemekte ve meselenin çözümü açısından önemli bilgiler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Zenbûriyye, Sîbeveyhi, Kisâî, Basra Ekolü, Kûfe Ekolü

The Discussion of Zanburiyya in Terms of Arabic Language and History

The discussion, which is famous for its name, “zanbûriyya event”, in syntax books, and which happened to be discoursed between al-Kisâî, the founder of Kûfa school, and Sîbeveyhi, one of the powerful representatives of Basra school, is important in terms of reflecting the methods used in establishment of the madhhabs. Zanbûriyya event, symbolising the historical event as Bedouins’ undertaking the role of justicehood, played an effective role during the period when the rules of Basra and Kûfa schools became evident; and the views that both schools defended separated from each other with certain lines in the next periods. The sentence used in the discussion is closely related with elements possibly to be replaced the verb. When the objectors criticized the sentence, which was interpreted in different ways by the members of schools, the event became complicated in terms of Arabic language. In addition, a number of ideas that were put forward about the discussion are seen as obstacles in front of the accurate analysis of the discussion. This study investigates the discussion reaching present time in terms of language and narration, and provides significant information with regard to the solution to the problem.

Keywords:

Zanbûriyya, Sîbeveyhi, Kisâî, Basra School, Kûfa School,

PDF

___

Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdât. thk. Beşşâr ‘Avâd Ma‘ruf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmi, 1422.
Câhiz, Ebû Osmân Amr b. el-Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1423.
Çıkar, Mehmet Şirin. Kıyas: Bir Nahiv Usûl İlmi Kaynağı. Ahenk Yayınları, 2007.
Çıkar, Mehmet Şirin. “Nahiv İlmi”. İslâm Medeniyetinde Dil İlimleri: Tarih ve Problemler. thk. İsmail Güler. İSAM yayınları İlmî Araştırmalar dizisi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015.
Dayf, Şevkî. el-Medârisu’n-nahviyye. Dâru’l-Ma‘ârif, ts.
Ebû Abdirrahmân, Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-ʿAyn. thk. Mehdi el-Mahzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Mektebetü Hilâl, ts.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. et-Tezyîl ve’t-tekmîl fî şerhi’t-Teshîl. thk. Hasan Hindâvî. 11 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, 1418.
Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân el-Endelüsî. Tezkiratu’n-nühât. thk. Afîf Abdurrahmân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1406.
Efgânî, Muhammed Saîd b. Muhammed Cân b. Ahmed. fî Usûlu’n-nahv. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1407.
Efgânî, Muhammed Saîd b. Muhammed Cân b. Ahmed. Min târîhi’n-nahv. Mektebetü’l-Felâh, ts.
Emîn, Ahmed. Duha’l-İslam. Kahire: Mektebetü’l-Üsra, 1997.
Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. el-İnsâf fî mesâʾili’l-hilâf. 2 Cilt. el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1424.
Ergin, M.Cevat. “Basra ve Kûfe Ekollerinin Kullandıkları Farklı Nahiv Terimleri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları 5/1 (2003).
Goldziher, Ignace. Klasik Arap Lİteratürü. çev. Azmi Yüksel, Rahmi Er. Ankara: İmaj Yayınları, 1993.
Hadîsî, Hatice. el-Medârisu’n-nahviyye. Ürdün: Dâru’l-Emel, 1422.
Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh. Muʿcemu’l-udebâ. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Hasâis. 3 Cilt. el-Heyetü’l-Mısriyye, ts.
İbn Hallikân, Ebû’l-Abbâs Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekir. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu ebnâi’z-zaman. thk. İhsân Abbâs. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1398.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî. el-Mesâilu’s-seferiyye. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403.
İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî. Muğni’l-lebîb ‘an kutub’il-e‘ârîb. thk. Mâzin el-Mübârek. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh b. Mâlik et-Tâî. Şerhu’t-Teshîl. thk. Abdurrahman es-Seyyid, Muhammed el-Bedevî. 4 Cilt. Dâru Hicr, 1410.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. Takvîmu’l-lisân. thk. Abdülaziz Matar. Dâru’l-Ma‘ârif, 2006.
İbnü’l-Enbârî, Ebû’l-Berekât Abdurrahmân b. Ebi’l- Vefâ Muhammed b. Abdullâh b. Saîd. Nüzhetu’l-elibbâ fî tabakâti’l-udebâ. thk. İbrâhîm es-Sâmerrâî. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Emâlî İbn Hâcib. thk. Fahr Sâlih Süleymân. 2 Cilt. Ürdün: Dâru ‘Ammâr, 1409.
İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şezerâtu’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmûd el-Ernâût. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1406.
İbnü’ş-Şecerî, Ebü’s-Saâdât Ziyâüddîn Hibetullah b. Alî b. Muhammed b. Hazma el-Hâşimî. el-Emâlî. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncı, 1413.
Kıftî, Cemâluddîn Ebû’l-Hasen Alî b. Yûsuf. İnbâhu’r-ruvât alâ enbâhi’n-nuhât. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Kâhire: Dâru’l-Fikri’l-’Arabî, 1986.
Kılıç, Hulusi. “Basriyyûn”. C. 5. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 1992.
Mekrem, Abdülâl Salim. el-Kur’an’u’l-Kerim ve eseruhu fi’d-dirâseti’n-nahviyyeti. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. ‘Ümdetu’l-Kitâb. thk. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî. Dâru İbn Hazm, 1425.
Safadî, Salâhüddîn Halîl b. Eyyüb. Tashîhu’t-tashîf ve tahriru’t-tahrîf. thk. Seyyid eş-Şerkâvî. Kahire: Mektebetü’l-Hâncı, 1407.
Sehâvî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdüssamed el-Hemedânî. Seferu’s-seâde ve sefîru’l-ifâde. thk. Muhammed ed-Dâlî. 3 Cilt. Dâru Sâdır, 1415.
Sevdi, Ali. “Arap Dili Literatüründe Lahn Olgusunun Tespit ve Tashihinde Kullanılan Kaynaklar”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 355-383.
Sevdi, Ali. “Lahn ve Tashih Literatüründe Sa‘leb’in el-Fasih Adlı Eserinin Önemi ve Yeri”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 8/1 (2022), 61-89.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. Buğyetul-vuât fî tabakâti’l-lugaviyyîn ve’n-nuhât. thk. Ebû’l-Fadl İbrâhîm. Matbaʿatü Îsa el-Babi’l-Halebî ve Şerikâhu, 1964.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. et-Tirâz fi’l-elgâz. Mektebetü’l-Ezheriyye, 1422.
Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. Hemʿu’l-hevâmiʿ fi şerhi cemʿi’l-cevâmiʿ. thk. Abdülhamîd el-Hindâvî. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
Tenûhî, Mufazzal b. Muhammed el-Mus‘ır. Târîhu’l-‘ulemâi’n-nahviyyîn mine’l-basriyyîn ve’l-kûfiyyîn ve ğayrihim. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. Suudi Arabistan: Mektebetü Mervân ‘Atiyye, 1401.
Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh b. el-Hüseyn b. Abdillâh. el-Lübâb fî ʿileli’l-binâi ve’l-iʿrâb. thk. Abdülilâh En-Nebehân. 2 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1416.
Yûsuf b. Halef el-Îsâvî. “Tahkîku’l-ğâyeti bi diraseti’l-mes’eleti’z-zunbûriyyeti rivâyeten ve dirâyeten”. Mecelletü Külliyyeti’t-Dirâseti’l-İslâmiyye ve’l-‘Arabiyyeti 28 (Aralık 2004).
Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. Emâli’z-Zeccâcî. thk. Abdüsselâm Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1407.
Zeccâcî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İshâk en-Nihâvendî. Mecâlisu’l-‘ulemâ. thk. Abdüsselâm Hârûn. Kahire: Mektebetü’l-Hâncı, 1403.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Tabakâtu’l-kurrâ. thk. Ahmed Hân. 3 Cilt. Merkezü’l-Melik Faysal, 1418.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t- te’vîl. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. Esâsu’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsıl. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 1419.
Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan. Tabakâtu’n-nahviyyîn ve’l-lugaviyyîn. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. Kahire: Dâru’l-Ma‘ârif, ts.