Bir Sokak Monografisi: Fatih Karadeniz Caddesi (Yeni Hamam Caddesi)

Şehirler sürekli değişen ve biçimlenen, kendine özgü kimliği olan, canlı bir dokudur. Şehrin kimliği, somut ve soyut öğelerin varlığı ve bunların gelecek nesillere aktarımı ile korunabilmektedir. Bu öğelerin tarih içerisinde var olan değişiminin irdelenmesi ve yok olan öğelerin saptanması, şehir tarihi çalışmaları için önem taşımaktadır. Şehirlerin sosyo-kültürel, idari ve iktisadi olarak en küçük yapı taşı durumundaki mahalleler hem sosyal hem de fiziki bir bütünlüğe sahiptir. Halkın sosyal bütünleşmesinin en yoğun hissedildiği klasik dönem Osmanlı mahallelerinde cami, hamam, tekke, medrese, mektep gibi ahâlinin ihtiyaçlarına yönelik farklı fiziki öğeler yer almaktadır. Konstantinopolis’in fethinden sonra, şehrin Türk-Müslüman kimliğinin vurgulanması amacıyla kentin çeşitli bölgelerinin imarına başlanmıştır. Fatih Sultan Mehmet’in 1463’te inşaatını başlattığı Fatih Külliyesi, 1470’te bitmiştir. Külliyenin inşası ile birlikte semt, Müslüman bir kimlik kazanmıştır. Fatih’i örnek alan devlet erkânı, Fatih Külliyesi’nin Karadeniz Medreselerinden başlayarak Haliç’e doğru uzanan ve çalışmaya konu olan cadde boyunca, çeşitli dini ve sosyal yapılar inşa ettirmiştir. Bu bağlamda Fatih Karadeniz Caddesi, İstanbul’un fethinden kısa bir süre sonra oluşmuş bir cadde özelliği göstermektedir. Bu çalışmada, 15. yüzyıldan itibaren Türk-Müslüman kimliğe sahip olan Karadeniz Caddesi’nin mevcut ve kaybolan taşınmaz kültür mirası, harita ve fotoğraf gibi görsel belgelerden tespit edilmektedir. Fatih bölgesinin ve onunla bağlantılı olarak da Karadeniz Caddesi’nin değişimini haritalar, fotoğraflar ve imar planları gibi somut birinci kaynak veriler ışığında çözümlemek, çalışmanın temel amacıdır. Özellikle Karadeniz Caddesi’nin bulunduğu alan, çalışmanın odak noktasını teşkil etmektedir. Bölgenin İstanbul Şehir Tarihi içindeki yerini, mevcut olan ve kaybolan kültür varlıklarını saptayarak belgelemek, araştırmanın temel çalışma problematiğini oluşturmaktadır. Yapılan çalışma sonucunda 19. yüzyılda Karadeniz Caddesi’nde sekiz adet taşınmaz kültür varlığının mevcudiyeti görülmektedir. Ancak 1918 Fatih yangınından söz konusu eserlerin hepsinin etkilenmiş olduğu anlaşılmaktadır. Bu yapıların bir kısmı yangından büyük hasar görmüş, bir kısmı ise tamamen yanarak yok olmuştur. Tespit edilebilen sekiz adet kültür varlığından sadece Yarhisar Cami, Gelenbevi İdadisi ve Sinan Ağa Cami ihya edilmiştir. 20. yüzyılda Karadeniz Caddesi’nin taşınmaz kültür mirasının büyük bir kısmının yok olmasına müteakip, bölgenin kent dokusunu bozan yoğun beton yapılaşma görülmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Fatih, Karadeniz Caddesi, Monografi, İstanbul Tarihi Haritaları, 1918 İstanbul Yangını

A Street Monography: Fatih Karadeniz Street (Yeni Hamam Street)

Cities are a living tissue that is constantly changing and shaped, with its own unique identity. The identity of the city can be preserved by the existence of tangible and intangible elements and their transfer to future generations. Examining the existing changes of these elements in history and determining the disappearing elements are important for city history studies. Neighborhoods, which are the smallest socio-cultural, administrative and economic building blocks of cities, have both social and physical integrity. In the Ottoman quarters of the classical period, where the social integration of the people was felt most intensely, there are different physical elements such as mosques, tombs, baths, dervish lodges, madrasahs and schools for the needs of the people. After the conquest of Constantinople, the construction of various parts of the city was started in order to emphasize the Turkish-Muslim identity of the city. Fatih Complex, which was started to be built by Fatih Sultan Mehmet in 1463, was finished in 1470. With the construction of the complex, the district gained a Muslim identity. Taking Fatih as an example, the state officials built various religious and social structures along the street, which is the subject of the study, starting from the Black Sea Madrasahs of the Fatih Complex and extending towards the Golden Horn. In this context, Fatih Karadeniz Street shows the characteristics of a street that was formed shortly after the conquest of Istanbul. In this study, the existing and lost immovable cultural heritage of Karadeniz Street, which has a Turkish-Muslim identity since the 15th century, is determined from visual documents such as maps and photographs. In this context, the main purpose of the study is to analyze the change of the region and, in connection with it, the Black Sea Street, in the light of concrete primary source data such as maps, photographs and zoning plans. In particular, the area where Karadeniz Street is located constitutes the focus of the study, and documenting the place of the region in Istanbul City History by identifying the existing and lost cultural assets constitutes the main study problematic of the research. As a result of the study, it is seen that there were eight immovable cultural assets on Karadeniz Street in the 19th century. However, it is understood that all of these works were affected by the 1918 Fatih fire. Some of these structures were severely damaged by the fire, and some of them were completely destroyed by burning. Of these eight cultural assets, only Yarhisar Mosque, Gelenbevi High School and Sinan Ağa Mosque were restored. In the 20th century, following the disappearance of a large part of the immovable cultural heritage of Karadeniz Street, dense concrete construction is observed that disrupts the urban texture of the region.

Keywords:

Fatih, Karadeniz Street, Monography, Istanbul Historical Maps, 1918 Istanbul Fire.,

PDF

___

Ahunbay, Z. (1994). Mu’id ahmed Efendi Medresesi. İstanbul: Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 4, 496-497.
Aktaş, N. (1986). 1206 (1792) Tahririne Göre İstanbul Medreseleri. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, URL’si. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezDetay.jsp?id=6YKLgprEc_w3zzvMX1SYgA&no=87-hMV96zL0P486xniWMnA
Ayverdi, E. H. (1953). Fatih Devri Mimarisi. İstanbul: İstanbul Matbaası.
Ayverdi, E. H. (1958). Fatih Devri Sonlarında İstanbul Mahalleleri, Şehrin İskanı ve Nüfusu, Ankara: Doğuş Matbaası.
Ayverdi, E. H. (1973). Osmanlı Mi’marisinde Fatih Devri 855-886 (1451-1481) III. İstanbul: Baha Matbaası.
Bolat, A. ve Kılıç, P. İ. (2017). 1844 Tarihli 187 Nolu Medrese Nüfus Defterine Göre İstanbul Medreseleri Nüfusu. Studies Of The Ottoman Domain, 7(12), 22-60. DOI Number: 10.19039/sotod.2017.63
Büyükseçgin, İ. (2021). İstanbul Tarihi Yarımada’da Osmanlı Dönemi Yerleşimi. Art-Sanat Dergisi, 15:61-92. URL’si. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuarts/issue/60231/875292
Çobanoğlu, A. A. (2016). İstanbul Bizans Kiliseleri ’ne 20. Yüzyılda Yapılan Müdahalelerin Görsel Kaynaklar Aracılığıyla Belirlenmesi Amaçlı Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, URL’si. https://polen.itu.edu.tr/items/c01dd898-0f50-4ee9-a835-62aeed47c6d4
Derman, M. U. (2020). Mustafa İzzet Yesârîzâde. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C31, 307-309.
Devlet Arşivleri Başkanlığı, Yer Bilgisi 66-2.
Dişören, E. N., (1994). Yarhisar Mescidi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yayınları, C7/439-440.
Eyice,S. (1995). Fatih Camii ve Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C12: 244-249.
Gündüz, M. (2017). Osmanlı’dan Günümüze Uzanan Bir Eğitim Yapısı: Gelenbevi Anadolu Lisesi. Milli Eğitim Dergisi, 48 (224): 213-239. URL’si. https://dergipark.org.tr/tr/pub/milliegitim/issue/50252/648918
Hürel, H. (2018). Fatih’in Sokaklarında Tarihe Yolculuk. İstanbul: Fatih Belediye Başkanlığı.
Kara, T. (2016). III. Ahmed Devrinde Sur İçi İstanbul: Yerleşim Alanları ve Diğer Alanların Dağılımı. Studies Of The Ottoman Domain, 6(11): 119-148. URL’si. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ohsc/issue/27166/285797
Kiper, P. (2004), Küreselleşme Sürecinde Kentlerimize Giren Yeni Tüketim Mekanları ve Yitirilen Kent Kimlikleri, Planlama Dergisi, 4: 14-18. URL’si. https://www.spo.org.tr/resimler/ekler/31c83db8d2ff01b_ek.pdf
Köse, F. (2019). 1756 İstanbul Yangını. Mevzu- Sosyal Bilimler Dergisi, 2 (Eylül)/191-213. URL’si. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mevzu/issue/49072/608933
Kuban, D. (1994). Fatih. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yayınları, C3/261-263.
Kuban, D. (1994a). Mese. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yayınları, C5/404-405.
Kütükoğlu, M. S. (1977). 1869’da Faal İstanbul Medreseleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 7-8, 277-392.
Lefebvre, H. (2014), Mekânın Üretimi, (Çev. I. Ergüden), İstanbul: Sel Yayıncılık, 2. Baskı.
Özyurt, E. D. (2007).19. Yüzyılın İkinci Yarısı ve 20. Yüzyıl Başındaki Yangınlar Sonrası Galata’da Kentsel Dokunun Değişimi ve Korunmuşluk Durumunun İncelenmesi. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. https://polen.itu.edu.tr/bitstreams/e64950bc-e8e1-4475-825f-df42ed59fa85/download
Özyurt, M. - Pilehvarian, N. K. (2018). Bir Hristiyan Başkenti Olarak Konstantinopolis’in Kent Kurgusu. GRID Mimarlık Planlama ve Tasarım Dergisi, 1 (2): 139-176. DOI: 10.37246/grid.406374
Sakaoğlu, N. (1994). Yangınlar. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yayınları, C7/427-438.
Sakaoğlu, N. (1994a). Gelenbevizadeler. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yayınları, C3/390-391.
Tanman, B. (1993). Âbid Çelebi Tekkesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yayınları, C1/57-58.
Tanman, B. (1994). İstanbul Mevlevîhâneleri. Osmanlı Araştırmaları XIV.C14/14: 177-183. URL’si. dergipark.org.tr/tr/pub/oa/issue/10964/131123
Taşkın, F. (1994). Cibali. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, C2/428-429.
Ulu, A. ve Karakoç, İ. (2004), Kentsel Değişimin Kent Kimliğine Etkisi. Planlama Dergisi, 4(3): 59-66. URL’si. https://www.spo.org.tr/resimler/ekler/c58e3a306451c9d_ek.pdf
Unan, F. (1999). İstanbul’un Fethi, Fatih Külliyesi ve İmparatorluk. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 16: 83-91. URL’si https://dergipark.org.tr/tr/pub/huefd/issue/42278/506636
Ülken, H. Z. (1953). Medeniyetimizin Değerler Sistemi. Türk Düşüncesi Mecmuası, 1(1):13.
Wheatley, P. (2001). The Places Where Men Pray Together: Cities in Islamic Lands, Seventh Through Tenth Centuries. Chicago: Chicago University of Chicago Press.
Yalçın, A. B. (1994). Havariyun Kilisesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı yayınları, C4/23-24.
Yaşar, A. (2020). 1766 Tarihli Bir Hamam Defterine Göre İstanbul Vakıf Hamamları. Vakıflar Dergisi, 53/67-99. DOI: 10.16971/vakiflar.706160
Yıldız, K. (2015). Şehir Topografyasına Etkisi Bakımında Osmanlı Dönemi İstanbul Yangınları. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi içinde (C1; s.486-488). URL’si. https://istanbultarihi.ist/24-sehir-topografyasina-etkisi-bakimindan-osmanli-donemi-istanbul-yanginlari
Yurdakul, A., Koçak, Y., Akbıyık, S., Aksoy, M., Sekücü, D., Yılmaz,F., Demir, E. (2017). Tarihî 100 Lise, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. İnternet Kaynakları
URL-1 https://kentrehberi.fatih.bel.tr/webgis/
URL-2 http://digitool.is.cuni.cz/R/-?func=dbin-jump-full&object_id=1052193&silo_library=GEN01