Kızılyer’de Yaşatılan Pişi Yapma ve Yağ Yakma Geleneği Üzerine

Bu çalışmada Eski Türk Dini ile bağlantılı olduğu düşünülen yağ kokutma ve onun zamanla değişmiş ve dönüşmüş şekli olan pişi yapma âdetine yer verilmiştir. Çıkış tarihi tam olarak tespit edilemeyen pişinin, Anadolu ve Anadolu dışında, ölü aşı, ölüyü anma yemeklerinde özellikle yapıldığı araştırmalarla ortaya konmuştur. Ancak bu çalışmalarda Denizli ve yöresindeki pişi yapma âdetiyle ilgili bilgilere yeterince yer verilmediği görülmüştür. Hem bu alanla ilgili çalışmalara katkı sunmak hem de pişinin ve yağ kokutmanın yalnızca ölüm sonrası değil dinî bayramlardan bir gün önce de ataları anmak için yapıldığı vurgulamak amaçlanmıştır. Bu amaçla Kızılyer’deki pişi yapma âdetine ve yağ yakma/kokutmaya özel olarak değinilmiştir. Konu kapsamında Eski Türk inancı, kurban sunusu, kurban sunulan varlıklar, kurbanın renklerinin önemi, atalar kültü, ölü aşı gibi uygulama ve inançlarına da kısaca değinilmiştir. Çalışmanın sonucu olarak da Kızılyer’de pişinin ve yağ kokutmanın ölünün üçü, beşi, yedisi, kırkı, elli ikisi ve yıldönümü gibi törenlerinde yapıldığı belirlenmiştir. Bu törenlerde onlar, dönemin şartları gereği yufka arasına sargı yapılarak konu komşuya dağıtılmıştır. Ayrıca pişinin dinî bayramlarda, özellikle bayramdan bir gün önce yapılmasına büyük önem verildiği tespit edilmiştir. Pişinin yapılamaması durumunda çok az bir yağ ateşe atılarak veya gömülerek yağ kokusunun çıkması sağlanmaktadır. Bununla kokunun mezardakilere ulaşması ve onların aile efradı tarafından hatırlandığının düşünülmesi istenir. Pişi yapamayanlar, bayram öncesi ekmek, gofret, tahin gibi çeşitli yiyecekler dağıtsalar bile yağ kokutmayı da ayrıca gerçekleştirmeye çalışırlar. Pişi yapma ve yağ kokutmada, Eski Türk Dininde kurbanların sunularının tanrılara ulaştırılmasında aracı olan ateşi kuvvetlendirme özelliği yatsa gerektir. Çünkü ateş güçlü yanar ve yükselirse sunulan kurbanın kabul edildiği düşünülür. Yine yağın yakılmasıyla ortaya çıkan koku da ataların hatırlanması için aracı rolündedir. Pişi yapma ve yağ kokutmada da ateş kültü, ocağı koruduğuna inanılan Umay Ana ve atalar kutsanmakta ve onların öfkelerine maruz kalmamaya çalışma hâkimdir. Çalışma kapsamında Kızılyer’de pişi, pişi yapma, yağ yakma, yağ kokutma, mezardakiler umma, ölü hayrı, yufka sargısı, pişi sargısı, hayır, Kuran (küçük mevlit töreni), mevlit, lokma hayrı, pişi dağıtma gibi söz varlığı da oluştuğu belirlenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Eski Türk Dini, Türk mitolojisi, Türklerde kurban sunusu, atalar kültü, pişi yapma, yağ yakma/kokutma.

PDF

___

Akdağ, Gürkan-Sormaz, Ümit-Özata, Esat (2019). Yas Törenlerinde Yemeğin Varlığı: Ölüm Sonrası Yemek Ritüelleri. (Burçin Cevdet Çetinsöz (ed.)): VIII. Ulusal IV. Uluslararası Doğu Akdeniz Turizm Sempozyumu. 19-20 Nisan 2019, Anamur/Mersin, Türkiye, Bildiri Kitabı 552-557.
Akgün, Engin (2007). Şamanist Türk Halklarında Kurban Sungusu Ve Kendisine Kurban Sunulan Varlıklar.Journal Of SocialSciences 1(2): 139-153.
Anohin, AndreyViktoroviç (1924). Altay Şamanlığına Ait Materyaller.(Abdülkadir İnan (çev.)), (1968). Makaleler ve İncelemeler. TTK Basımevi, Ankara.
Aslan, Namık (2006). Iduk Geleneğinin Anadolu’da Yaşatılan Bir Şekli (Etyemez Köyü Hak Salımı Âdeti).TÜBAR-XIX: 245-256.
Atalay, Besim (çev.) (1985). DivanüLügati’t-Türk Tercümesi 1. Ankara: Türk Dil Kurumu yayınları.
Bardakçı, Kürşat (2020). Eski Türklerin Geleneksel İnanç Sisteminde Salgın. Türk Dünyası Araştırmaları, 126(248): 41-48.
Başçetinçelik, Ayşe (t.y.).Adana Halk Kültüründe Ölünün Ardından Evde Yapılan İşlemler.file:///C:/Users/hp/Downloads/Adana%20Halk%20K%C3%BClt%C3%BCr%C3%BCnde%20%C3%96l%C3%BCn%C3%BCn%20Ard%C4%B1ndan%20Evde%20Yap%C4%B1lan%20%C4%B0%C5%9Flemler_.pdf
Bekki, Selahaddin (1996). Türk Mitolojisinde Kurban.Akademik Araştırmalar, 1(3): 16-27.
Çoruhlu, Yaşar (2002). Türk Mitolojisinin Anahatları. Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
Çoruhlu, Yaşar (2020). Türk Mitolojisinin Anahatları. Ötüken Yayınları, İstanbul.
Doğan, M. Sadi-Doğan, Cihangir (2011). Tarihsel Gelişim Sürecinde Yörükler.Journal of EconomyCulterandSociety, 30: 15-29.
Eliade, Mircea (2005).Dinler Tarihi (İnançlar ve İbadetlerin Morfolojisi).(Mustafa Ünal (çev.), Konya: Serhat Kitabevi.
Eren, Umut (2015). Türklerde At Kurbanı ve Dede Korkut’taki İzleri.Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi15/2: 66-74.
Eröz, Mehmet (1980). Türk Boylarında ‘Kansız Kurban’ Geleneği.Türk Kültürü, XVIII: 211-214.
Esin, Emel (1978). İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslama Giriş. (Türk Kültürü El-Kitabı, II. CİLD l/b’den Ayrı Basım). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
Gölpınarlı, Abdülbaki (1958). Manâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Veli (Vilayet-name). İstanbul, İnkılap Kitabevi.
Güngör, Harun (2010). Şamanizm, TDAV: 325-328.
Güngör, Harun (2012). Türk Din Etnolojisi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık.
https://tr.wikipedia.org/wiki/Bay%C3%A7ar
https://tr.wikipedia.org/wiki/Erlik
https://tr.wikipedia.org/wiki/K%C4%B1z%C4%B1lyer,_Honaz
https://www.nufusune.com/150547-denizli-honaz-kizilyer-mahallesi-nufusu.
İnan, Abdülkadir (1952). Müslüman Türklerde Şamanizm Kalıntıları.Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 4: 19-30.
İnan, Abdülkadir (1976). Eski Türk Dini Tarihi. Ankara: Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
İnan, Abdülkadir (1986). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Karlıağa, H. Bekir (1991). Anâsır-ı Erbaa.TDAV 3: 149-151.
Koçoğlu Gündoğdu, Vildan-Türker, Ferah (2016). Tıva Türklerinde Geçiş Dönemi Ritüelleri: Doğum, Düğün, Ölüm.Türkbilig, 32: 141-154.
KumartaşlıoğluSatı (2012). Türk Kültüründe Ocak ve Ateş Kült. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Balıkesir.
Kurtoğlu, Orhan (2009). Klasik Türk Şiirinde Saçı Geleneği. Milli Folklor, 21(81): 89-99.
Küçük, Mehmet Alparslan (2013). Geleneksel Türk Dini’ndekiAna/Dişil Ruhlar’a Mitolojik Açıdan Bakış. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1: 105-134.
Maraşlıoğlu, Hasan (2018). Geleneksel Türk Dînî İnanışlarında Ateş Kültü. Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
Okutan Davletov, Nükhet (2020). Hakas Şamanizminde Ölüm. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Ögel, Bahaddin (2003). Türk Mitolojisi 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
Öger, Adem-İnayet, Alimcan (2013). Uygur Türklerinde Ölüm İle İlgili İnanış Ve Adetler.Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1/2: 49-64.
Öztürk, Dilek (2019). Ereğli (Zonguldak) İlçesinde Geçiş Dönemleri. Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.
Parlaz, Selim (2007). Avarız Defterlerine Göre XVII. Yüzyılda Honaz Kazası, Uluslarası Denizli ve Çevresi Tarih Sempozyumu Bildiriler, (Ayfer Özçelik-M.YaşarErtaz-Selim Parlaz vd. (ed.), Denizli: PAÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Yayınları: 142-148.
Polat, Kemal (2015). Kırgızlarda Ramazan Bayramı Etkinlikleri.Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1/1: 25-48)
Roux, Jean-Paul. (1994). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (Aykut Kazancıgil (çev.)). İstanbul: İşaret Yayınları.
Roux, Jean-Paul (1999). Altay Türklerinde Ölüm. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Saliev, Meder (2020). Kırgız Türkçesinde Ölüm Kelimesi ile İlgili Kavram Alanı.Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 16: 109-127.
Sümer, Faruk (1972). Oğuzlar(Türkmenler). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Temiz, Ceren (2007). Rüzgâr, Şimşek Ve Yıldırım İle İlgili Türk Âdet Ve İnanmaları Üzerine Bir Araştırma. Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Balıkesir.
Tufantoz, Abdurrahim (2008). Orta Asya’dan Balkanlar’a Türklerde Pisi ve Helva Pişirme Geleneği.Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 45: 69-81.
Tuğcu, Tuncar (2000).Batı Felsefesi Tarihi. Alesta yayın.
Uygun, Azize (2019). Bir Kurban Ritüeli Olarak Kurbanın Yakılması Ve Yağ Takdimi. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(43): 148-163.
Ünal, Mehmet Ali (2007). XVI. Yüzyılda Honaz Kazası.Uluslarası Denizli ve Çevresi tarih Sempozyumu Bildiriler, (Ayfer Özçelik-M.YaşarErtaz-Selim Parlazvd. (ed.)) Denizli: PAÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Yayınları: 103-110.
Üren, Umut (2015). Türklerde At Kurbanı ve Dede Korkut’taki İzleri.Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 15/2: 66-74.
Yeşildal, Ünal Yılmaz (2015). Er Töştük Destanı (İnceleme-Metin). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.