19. YÜZYILDA OSMANLI HAKİMİYETİNDEKİ CEBEL-İ LÜBNAN DÜRZİLERİ

Yavuz Sultan Selim’in 1516 yılında Ridaniye ve 1517’de Mercidabık Savaşı sonrası Lübnan Osmanlı hakimiyetine girmiştir. Mısır’ı fethetmesiyle birlikte Halep, Şam, Sayda ve Bağdat olmak üzere dört kısma ayrılmıştır. Osmanlı hâkimiyetindeki Cebel-i Lübnan Suriye’ye batıdan, kuzeydoğudan ve güneybatıdan komşu olmuştur. Cebel-i Lübnan’ının kuzeyinde Beyrut vilayetine bağlı Trablusşam, doğusunda Baalbek, güneyde Sayda, batısında ise Beyrut ile Akdeniz bulunmaktaydı. Akdeniz’e kıyısı olması dışında Beyrut gibi önemli ticaret merkezinin de burada bulunması iktisadi hayatı canlı tutmuştur. Sosyolojik açıdan bakıldığında bölge milletler ve dinler mozaiğini içinde barındıran bir yapıya sahip olmuştur. Bölgenin ilk sakinleri Araplar, Süryaniler ve Finikeliler olduğu bilinmektedir. Sonradan bu bölgeye Haçlılar, Romalılar ve Türkler zamanla gelmeye başlamışlardır. 19. yüzyılda bölgeye Arap, Türk, Laz, Çerkes, Dürzi, Nusayri, Rum, Katolik, Protestan, Ermeni ve benzeri millet ve dini grup yerleşmeye başlamıştır. Cebel-i Lübnan bölgesi Osmanlı idaresinde oldukça önemli ayrıcalıklara sahip olmuştur. Bu bölge ayrıcalıklara sahip olurken, bölgeye yakın olan Cebel-i Nusayri eski önemini yitirmeye başlamıştır. Osmanlı idaresinde bölgeye tanınan ayrıcalıklar dış müdahalelerin artmasına zemin hazırlamıştır. Cebel-i Lübnan ve Dürziler Osmanlı Devleti’nin yönetiminde ayrı bir imtiyaza sahip olmuştur. Geleneksel Osmanlı idari teşkilatının aksine farklı yönetim anlayışı hem bu bölgeye hem de yerel halk için uygulanmıştır. Cebel-i Lübnan’daki Dürziler Osmanlı’nın son döneminde bazı sorunların yaşanmasına sebep olmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Dürziler, Osmanlı Devleti, Cebel-i Lübnan, Dürzilik

PDF

___

Arşiv Belgeleri Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO),15050/201.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), 433/32459/1.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), 496/33.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH. MKT), 1828/38.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Hatt-ı Hümayun (HAT.) 92/3784.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İradeler (İ. MTZ. CL.) 2/121.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İradeler-Dahiliye (İ. DH.) 1182/9245.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Maliye Nezareti (ML. EEM) 53-38.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı (Y. PRK.) 33/94.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı (Y.PRK. UM),00026/00007/002.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Perakende Evrakı (Y. PRK. AZN.), 400057/1.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Evrakı Sadaret Hususi (Y.A. HUS.) 190/18. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Evrakı Sadaret Hususi (Y.A. HUS.) 190/18.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Sadaret Evrakı Sadaret Hususi (Y.A. HUS.) 354/42.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade-i Dahiliye (İrd. DH.) 744/006.
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Yıldız Evrakı Dahiliye Nezareti (Y. E. DH), 1-7-0, 294/292. Cebel-i Lübnan Salnamesi
Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA). Salname-i Cebel-i Lübnan, 1890, 101. Telif ve Tetkik Eserler
Abraham, A. (1975). Maronite-Druze Relations in Lebanon, (Doctoral dissertation, University of New York). https://www.jstor.org/stable/23915201.
Abu-Husayn, A. (1992). Problems in the Ottoman Administration in Syria during the 16th and 17th centuries: The case of the sanjak of Sidon-Beirut, International Journal of Middle East Studies, (25)4, 665-673, https://www.jstor.org/stable/164441.
AbuKhalil, A. (1998). Historical Dictionary of Lebanon. Lanham: Scarecrow Press, Acar, İ. C. (1989). Lübnan Bunalımı ve Filistin Sorunu, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ahmed Vâsıf Efendi. (1994). Mehasinü‟l-âsar ve Hakâikü‟l- Ahbar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Akar, M. (1996). Arşiv Vesikaları Işığında Cebel-i Lübnan ve Şam Hadiseleri (1860-1861), (Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Akarlı, E. D. (1993). The Long Peace Ottoman Lebonan 1861-1920, California: University of California Press Berkeley.
Aksoy, E. (2010). Nusayrilerin Sosyal Yapıları ve Cumhuriyetin İlk Yıllarında Türkiye’de Yaşayan Bu Topluluğa Devletin Yaklaşımları, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, (54), 199-212.
https://dergipark.org.tr/tr/pub/tkhcbva/issue/71961/1157729.
Alkan, N. (2012). Fighting for the Nusayrî Soul: State, Protestant Missionaries and the Alawis in the Late Ottoman Empire, DieWelt des İslâms, (52)1. 23-50. DOI:10.2307/41479878.
Arslan, H. (2015). Başlangıcından Günümüze Arap Alevîliği-Nusayrîlik, Mizanü’l-Hak İslami İlimler Dergisi, (1). 101-111. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/mizan/issue/32683/363307.
Aydemir, Ö. K. (2013). Lübnan Türkmenleri ve Dilleri’’, Journal of Endangered Languages, (2)2, 240-257.
Ayhan, V. & Tür, Ö. (2009). Lübnan: Savaş, Barış, Direniş ve Türkiye ile İlişkiler. Ankara: Dora Yayınları.
Bağlıoğlu, A. (2003). Dürziliğin Felsefesi ve Dini Arka Planı, Elâzığ: Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (8), 215-228.
Bağlıoğlu, A. (2006). Ortadoğu Siyasi Tarihinde Dürzîler, Elâzığ: Fırat Üniversitesi Basımevi.
Bağlıoğlu, A. (2018). İnanç Esasları Açısından Dürzilik, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, Ankara.
Bilge, M. L. (2003). Lübnan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (27). 244-246.
https://islamansiklopedisi.org.tr/lubnan#1.
Ceyhan, S. (2011). Dürzilikte Nasutu ve Tecelli İnancı, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (40), İstanbul.
Cuineti, V. (1896). Syrie Liban et Palestine. (E. Leroux, Ed.) Paris.
Çandır, A. (2020). Cebel-i Lübnan Salnamelerine Göre Yörenin İdari, Sosyal ve Ekonomik Yapısı (1887-1892), (Yüksek Lisans Tezi ), Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Manisa.
Çapar, A. (2019). İsmail Hayr Bey İsyanı Işığında Osmanlı-Nusayri İlişkileri, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, (91), 43-64. https://dergipark.org.tr/tr/pub/tkhcbva/issue/71970/1157814.
Çelik, K. (2012). Osmanlı Hâkimiyetinde Beyrut Vilayetinin Kurulması (1887-88) ve İdarî Taksimatı, M. Öztürk ve E. Çakar (Ed.) Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Altıncı Uluslararası Orta Doğu Semineri, Elâzığ 11-13 Ekim, 183-201. /http://ortadogu.firat.edu.tr/ortadogu/seminerler-ve-kitaplar/seminerler/altinci-ortadogu-semineri.pdf.
Duman, O. (2006). Bir Ortadoğu Buhranı Cebel-i Lübnan Olayları (1860-61), Hatay: Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (3)5. 1-11. Retrieved from
https://dergipark.org.tr/tr/pub/mkusbed/issue/19567/208580.
Ekici, Y. (2020). Osmanlı Yönetiminden Fransız Manda İdaresine Kadar Lübnan’da Dürzi-Maruni Mücadelesi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (30)2, 555-565. https://doi.org/10.18069/firatsbed.729932.
Emecen, F. (1995). Fahreddin Ma’noğlu, İslam Ansiklopedisi, (12). 80-82. Retrieved from: https://islamansiklopedisi.org.tr/fahreddin-manoglu.
Firro, K. M. (1992). A History of The Druzes, New York: Brill,
Haddad, S. (2007). Maronites of Lebanon: From dominance to accommodation, Indiana: Notre Dame University.
Harik, I. (1968). Politics and Change Society Lebanon (1711-1845) New Jersey: University of Princeton. Hathaway, J. (2016). Osmanlı Hakimiyetinde Arap Toprakları (1516-1800), İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Hazran, Y. (2010). Lebanon’s Revolutionary Era: Kamal Junblat, The Druze Community and the Lebanon State, 1949 to 1977. The World Müslim, 100(1). 157-158. https://onlinelibrary.wiley.com/toc/14781913/2010/100/1. Hitti, P. (1958). Tarihu Lübnan Münzü Akdemil-i Usurit-Tahrihiyye ila Asruna, (E. Ferayha, Çev.). Beyrut: Darü’s Sekafe.
Hodgson, M. G. (1962). Al-Darazî and Ḥamza in the Origin of the Druze Religion, Journal of the American Oriental Society, (82)1, 5-20. https://www.jstor.org/stable/595974?origin=crossref.
Houranı, A. (1946). Syria and Lebanon : A Political Essay, London: Oxford University Press. Işık, R. (2003). Maruni Kilisesi, (Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
İzmirli, İ. H. (1993). Lübnan: Mebahisu İlmiyye ve İctimaiyye. Beyrut: Daru Lahnd Hatır.
İzmirli, İ. H. (2020). Dürzî Mezhebi (A.T. Akgün, Çev.). Kahramanmaraş: SAMER Yayınları.
İzzeddin, N. M. (1934). The Racial Orginis Of The Druzes, (Doctoral dissertation, University of Chiacgo), Retrieved from: https://www.proquest.com/.
Jidejian, N. (1973). Beirut Through The Ages, Beirut: Dar el-Machreq.
Karpat, K. H. (2010). Osmanlı Nüfusu 1830-1914, İstanbul: Timaş Yayınları.
Kasdan, L. (1961). Isfıya: Structure,Fission and Faction in a Druze Community, (Doctoral dissertation, University of Chiacgo ), Retrieved from: http://heritage.ismaili.net/node/28962.
Lewis, B. (1993). The Arabs in History, New York: Oxford University Press.
Ortadoğu Stratejik Araştırmalar Merkezi (2010), Unutulan Türkler; Lübnan’da Türk Varlığı, Ankara, Rapor no: 11.
Ortaylı, İ. (1984). 19. Yüzyıl Sonunda Suriye ve Lübnan Üzerinde Bazı Notlar. Osmanlı Araştırmaları, (4)4, Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/oa/issue/10973/131300.
Ortaylı, İ. (1999). Alevilik, Nusayrîlik ve Bâb-ı Âlî, I. Melikoff, ve ark. (Ed). Tarihi Kültürel Boyutlarıyla Türkiye’de Aleviler, Bektaşiler, Nusayrîler Sempozyumu Bildirileri.
Öz, M. (1995). Dürzilik, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (7-8-9-10). İstanbul, 485-518. https://dergipark.org.tr/tr/pub/maruifd/issue/17552/183848.
Özdağ, A. (2020). Osmanlı İdaresinde Trablusgarp Vilayeti (1876-1911), Ankara, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Tarik Kurumu Yayınları.
Özey, R. (2004). Dünya Denkleminde Ortadoğu Ülkeler-İnsanlar-Sorunlar, İstanbul: Aktif Kitapevi.
Özkaya, O. (2002). Tanzimat Devri Cebel-i Lübnan Olayları (1860-1861). (Yüksek Lisans Tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Roux, J.P (2009). Secte ou religion : les Druzes du Proche-Orient, Louvre : Ancien directeur de recherche au CNRS Ancien professeur titulaire de la section d'art islamique à l'École du, 2009. https://www.clio.fr/BIBLIOTHEQUE/pdf/pdf_secte_ou_religion_les_druzes_du_proche-orient.pdf.
Saleh, S. (1974). Anglo-Druze relations, 1840-61, and Their Hearing on British Policy Concerning the Lebanon, (Doctoral dissertation, SOAS University of London). Retrieved from: https://eprints.soas.ac.uk/28558/.
Salibi, K. (1985). A House Of Many Mansions The History of Lebanon Reconsidered, London: I.B.Tauris.
Salibi, K. (1988). A House of Many Mansions: The History of Lebanon Reconsidered, (I.B. Tauris,Ed.) London.
Sayın Dalkıran, S. (2003). Tarih-i Cevdet’te İslâm Mezhepleri II (Dürzilik ve Nusayrilik) Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (10)21. 201-217. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunitaed/issue/2860/39006.
Saylan, K. (2015). Hüseyin Rıza Paşa’nın 1888 Tarihli Lahiyasına Göre Suriye-Lübnan Bölgesinin Sorunları ve Çözüm Önerileri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (54), 537-560.
Sofuoğlu, E. (2015). Osmanlı Devleti’nin Suriye Vilayetini Islah Teşebbüsleri. History Studies, (4). 351-365. Şenzeybek, A. (2001). Dürzilik, Doğuşu ve Temel Prensipleri, (Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
Şenzeybek, A. (2013). Suriye’de Dürzi-Nusayri-İsmailli ve Sünni İlişkileri, e- Makalat Mezhep Araştırmaları, (6)2. 469 – 493.
Şenzeybek, A. (2015). Dürziliğin Teşekkül Süreci’’ e-Makalat Mezhep Araştırmaları, (8)1, 87-133. https://doi.org/10.18403/emakalat.77167.
Şenzeybşek, A. (2008). Resailü’l- Hikme’ye Göre Dürzi İnanç Esasları, (Doktora Tezi). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Konya. Tan, M. (2012). Geçmişten Günümüze Dürzîlik, e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, (5)2, 61-82. http://www.emakalat.com/tr/pub/issue/5495.
Tayah, W. P. (1987). The Maronites, Florida: Published by Bet Maroon.
Traboulsi, F. (2007). A History of Modern, London: Pluto Press,
Uğuz, S. (2019). Tarihte Nusayriler. İstanbul: İdeal Yayıncılık.
Uzunçarşılı, İ. H. (2021, 02 Mart). Osmanlı Tarihi, (4), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu: Türk Tarih Kurumu Yayınları. Retrieved from: https://www.booktandunya.com/2021/03/ismail-hakki-uzuncarsili-osmanli-tarihi-1-2-3-4-5-6/.
Ülman, H. (1963). 1840-1845 Arasında Suriye ve Lübnan’ın Durumu ve Milletler Arası Politik, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, (18)3, 243-268. https://doi.org/10.1501/SBFder_0000000704
Ülman, H. (1966). 1860-1861 Suriye Buhranı, Osmanlı Diplomasisinden Bir Örnek Olay, Ankara: Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları.
Üzüm, İ. (2007). Nusayrîlik, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, (33). 270-274.
Winslow, C. (1996). Lebanon: War and Politics in a Fragmented Society, London and New York: Routledge Publisher.
Yeşilbursa, B. K. (2016). The Druze Community In The Middle East According To British Documents, M. Öztürk ve E. Çakar (Ed.) Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Merkezi Altıncı Uluslararası Orta Doğu Semineri, (s. 79-89). Elâzığ 11-13 Ekim. /http://ortadogu.firat.edu.tr/ortadogu/seminerler-ve-kitaplar/seminerler/altinci-ortadogu-semineri.pdf.
Yıldız, T. (2020). Bir Katl Davası Işığında Cebel-i Lübnan’da Tanzimat Hukukunun Dürzî Kimliğine Yansıması. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Dergisi, (22)41, 227-245. https://doi.org/10.17335/sakaifd.709368.
Yıldız, T. (2020). Geleneğin Hukuku Osmanlı’nın Adaleti: Dürziler ve Maruniler. İstanbul: Vadi Yayıncılık.