Havva ÖZYILMAZ, İCLAL ALUÇLU, CAN TUNCAY AKIN

Mutfak kültürünün geleneksel Diyarbakır evlerine sosyal ve mekânsal yansımaları*

Tarih öncesinden günümüze kadar gelen üretim biçim ve gelenekleri, göçebe-yerleşik hayat ve İslam dininin etkisi yaşamın içinde mekânsal anlamda ortaya çıkmıştır. Günümüzde sayıları gitgide azalan geleneksel konutlar bu yaşam geleneğinin son örnekleridir. Anadoluda mutfağın yaşam içindeki yeri ve önemi yadsınamayacak ölçüdedir. Geçmişin kültürel izlerini ve mekânsal özellikleri içinde barındıran bir Anadolu kenti olan Diyarbakırda günümüze kadar gelebilmiş geleneksel evlerden örnekler alınarak çalışma yapılmıştır. Orta Asyadan günümüze kadar süren tarihsel süreçte Asya ve Anadolu topraklarının sunmuş olduğu ürünlerin çeşitliliği, diğer kültürlerle yaşanan etkileşim, kaynağını Osmanlı ve Mezopotamyadan alan Anadolu mutfağının varlığı gibi etkenler Diyarbakır tarihî mutfağının mekânsal ve sosyal özelliklerinin belirlenmesini sağlayan unsurlar olmuştur. Kişinin, yaşamsal ihtiyaçlarını karşılamak için hazırladığı yemekler ve onları ne biçimde sağlayıp pişirdiği; yemeği nasıl, ne zaman ve nerede yediği kendi toplumsal grubunun alışkanlıklarına göre değişir. Beslenme ihtiyacı yaşamın devamlılığının sağlanması amacıyla insanlığın varoluşundan beri süregelmiş bir olgudur. Zamanla meydana gelen sosyokültürel, ekonomik, teknolojik değişimler beslenme amacını ve alışkanlıklarını da değiştirmiştir. Tarihsel süreç içinde en basit anlamıyla pişirme mekânı olan mutfak da insanlıkla beraber değişip gelişmiştir. Bu çalışmada; tarihî Diyarbakır mutfaklarının geleneksel konut içindeki anlamı sosyal ve mekânsal özellikleri ile birlikte ortaya konulmuştur.

The social and spatial reflections of culinary culture on traditional Diyarbakır houses

The effect of the production traditions, the nomad settled life, the religion of Islam have ap- peared on dwelling types. These traditional dwellings that do not exist today, maybe which there are few samples of are the last examples of this life custom. The importance and the place of kitchen in life cant be denied in Anatolia. The study was conducted in terms of samples taken from traditional houses which reached up to the present time in Diyarbakır, an Anatolian city, which shelters the cul- tural traces and the spatial characteristics of the past. In the historical process from Central Asia up to today, factors such as the diversity of the products offered by Asian and Anatolian lands, interaction with other cultures, the presence of Anatolian cuisine originated from Ottomans and Mesopotamia are the elements helping identify the spatial and social characteristics of historical Diyarbakır cuisine. Food prepared by people with the aim of meeting vital needs; the way this food is cooked; how, when and where it is eaten vary depending on the habits of social groups. Taken place since the existence of mankind in order to ensure the continuity of nutritional needs is a fact of life. Over time, socio-cultural, economic, technological conditions and habits have also changed the purpose of feeding. Historically, the most basic sense of the cooking space kitchen changed and evolved with humanity in the process. In this study, the meaning of the social and spatial characteristics of historical Diyarbakır cuisine, along with traditional dwellings have been introduced.

PDF

___

Beydili, Celal. Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük. Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 2005.
Beysanoğlu, Şevket. Anıtları ve kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi Cumhuriyet Dönemi. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, 2001.
Cengiz, Tuba. Diyarbakır Eski Suriçi ve Surdışı Evlerinde Çevresel Etmenler-Kullanıcı Gereksinimi-Tasarım İlişkisi Üzerine bir Araştırma. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi.
Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, 1993. Çoruhlu Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2006.
Değer, Mebrure. Diyarbakır Halk kültüründe Yemek. Müze Şehir Diyarbakır, İstanbul, 1999.
Güler, Sibel. Türk Mutfak Kültürü ve Yeme İçme Alışkanlıkları, Cognitive Approaches to the Concept of Food in the Mediterranean. Girne Amerikan Üniversitesi, Girne, KKTC, 7-8 Mayıs, 2008.
Efendioğlu, Sema. Geçmisten Günümüze Konutta Mutfak Kavramı: Açık Mutfak, Trabzon: Yüksek Lisans Tezi, K.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü, 2001.
Halıcı, Feyzi. Neolitik Çağdan Günümüze Anadolu Mutfağı ve Bu Mutfağın İnancımızdaki Kutsal Yeri. Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1981.
İnan, Abdulkadir. Tarihte e Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1986.
Karpuz, Haşim. Türk İslam Mesken Mimarisinde Erzurum Evleri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1984.
Karpuz, Emine. Anadoluda Türk Mutfak Mimarisi ve Madeni Kullanım Eşyaları (1820. Yüzyıl). Doktora Tezi. S.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 1996.
Kırzıoğlu, Fahrettin. Milli Deli Behram Paşaya Karşı Ayaklanma ve Sonucu: Kara Amid Mecmuası sayfa:2-4, sayı: 358, 1958.
Korkusuz, Şefik. Eski Diyarbakırda Gündelik Hayat. İstanbul: Kent yayını, 2007.
Küçükerman, Önder. Kendi Mekânının Arayışı İçinde Türk Evi. İstanbul: Türkiye Turing Otomobil Kurumu Yayını, 1985.
Ocak, Ahmet. Yaşar. Bektaşi Menâkıbnâmelerinde İslâm Öncesi İnanç Motifleri. İstanbul: Enderun Yayınları, 1983.
Ögel, Bahaeddin. Türk Mitolojisi (kaynakları ve açıklamaları ile destanlar) II. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1995.
Özcoşar, İbrahim. 315 nolu Diyarbakır şeriyye sicili. Yüksek lisans tezi, Diyarbakır Dicle üniversitesi, 2000.
Öztürk, Mustafa. Tarihi Seyrin Şehirlerin Fiziki ve Sosyal Yapısına Etkileri Üzerine Bazı Tespitler. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, cilt:29, sayfa: 626-640, 2009.
Phipps, Ümran, Mamuk. Konut Mutfaklarında, Modüler Elemanların Esnek ve Değiştirilebilir Kullanımı. Yüksek Lisans Tezi. Ankara: H.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
Sözen, Metin. Diyarbakırda Türk Mimarisi. İstanbul: Diyarbakır Tanıtma ve Turizm Derneği Yayını, No:21, 1971.
Tezcan, Mahmut. Türklerde Yeme İçme Alışkanlıkları ve Buna İlişkin Davranış Kalıpları. Türk Mutfağı Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1981.
Ulular, A. Betim. Konyada Geleneksel Konutta Mutfak. Yüksek lisans tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi F.B.E. 2006.
Tuncer, O. Cezmi. Diyarbakır Evleri. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, 1999.
Yüce, Şener. Bucakta Safra ve Yemek Gelenek- leri. Türk Folklor Araştırmaları, Sayı 210, Ocak 1967
Yılmazçelik, İbrahim. XIX. Yüzyılın İlk yarısında Diyarbakır, 17901840. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1995.