Lisan münâkaşalarından felsefî münâzaralara Rıza Tevfik’in Türk yurdu macerasından kesitler ve izlenimler

II. Meşrutiyet dönemi fikri, siyasi ve edebi yaşamında önemli isimler arasında yer alan Rıza Tev- fik, otuz yıldan uzun süre pek çok gazete ve dergide yazılar yazmıştır. Okul yıllarından itibaren kendisi ile bütünleşen “feylosof” lakabı, muhalifleri tarafından alaycı üslupla eleştirilmesine ve hatta hafife alınmasına neden olmuştur. Sayısı altı yüzü aşkın makalelerinin yanında, Felsefe Dersleri, Abdülhâk Hamid ve Mülâhazat-ı Felsefeyesi gibi eserler ile Türkiye’de ilk felsefe sözlüğü olan Mufassal Kamûs-ı Felsefe’yi de kaleme almıştır. Felsefî rengi modern mistik ve subjektivist bir özelliğe sahip olmakla birlikte, düşüncelerinin şekillenmesinde Descartes, Spencer, Mill ve Bergson etkili olmuştur. Her ne kadar Batı felsefe kaynak- larından etkilenmiş olsa da, Rıza Tevfik, kendi kültürü ve köklerinden asla kopmamış, Anadolu halk kültürü ile olan ilgisini hiç kaybetmemiştir. Türk Yurdu mecmuasında kaleme aldığı on adet makale felsefî ve filolojik tartışmalar etrafında şekillenmektedir. Rıza Tevfik lisân münakaşalarını yakından takip etmekte, Mehmed Emin’in dili ve milliyetçilik hissiyâtından hareket ederek “Yeni Lisân” hareketini tenkîd etmektedir. Bohor İsrail ve Mansûrizâde Said Bey’e yazdığı cevap niteliğindeki yazılarında ise, Kamûs-ı Felsefeye yönelik eleştiri- leri cevaplamakta ve felsefî düşüncesinin temellerini açıklamaktadır. Kant hakkında ilk eleştirilerini de yine bu makale dizilerinde ifade etmektedir. Türkçü hareketin karşısında yer almakla birlikte Türk Yurdu’nda makalelerine yer verilen Rıza Tevfik’in felsefî ve filolojik düşünceleri kısa bir özetine bu makaleler aracılığı ile ulaşabilmekteyiz.

From philological polemics to philosophical debates: Some fragments and ımpressions on the venture of rıza Tevfik with the Turk yurdu

Rıza Tevfik, who is among the important names in intellectual, political and literary life of the Second Constitutional period, wrote many articles appeared in several newspapers and magazines for nearly thirty years. His pseudonym “feylesof”, had become his second name since his school years, pa- ved the way that he was criticized and even underestimated by dissidents. He wrote Mufassal Kamûs-ı Felsefe, the first philosophical dictionary recorded in the Ottoman Empire and works as Felsefe Dersleri and Abdülhâk Hamid ve Mülâhazat-ı Felsefiyesi, besides over six hundred articles. As well as his philosophical view was modern, mystical and subjective; Descartes, Spencer, Mill and Bergson were influential in his philosophical development. Not only was Rıza Tevfik influenced by Western philosophy, but also he hang onto his own culture and as he never did ignore the Anatolian folk cultures. His ten articles published in, Türk Yurdu, focus mainly on philosophical and philological dis- cussions in Yeni Lisan movement and epistemological idea. Rıza Tevfik closely follows the language polemics and he is criticizing the “Yeni Lisan” (The New Language) movement on the basis of Mehmed Emin’s parlance and the feeling of nationalism. In the polemic articles written against Bohor Israil and Mansurizade Said, he answers the criticisms for Kamûs-u Felsefe and explains the fundamental prin- cipals of his philosophical thought. He also expresses his preliminary criticisms on Kant in this series of articles. Even if he couched himself against the Turkish movement, we can reach a short summary of Rıza Tevfik’s philosophical and philological thoughts by means of these articles published in Türk Yurdu.

PDF

___

Alkan, Ercan -Osman Sacid Arı. “Mufas- sal Kamus-ı Felsefe’nin Yayımlanmamış “Zuhûr” Maddesi. Kutadgu Bilig - 7 (Mart 2005): 77-110.

Argunşah, Hülya ve Oğuzhan Karaburgu. 100. Yılında Yeni Lisan Hareketi ve Milli Edebi- yat Çalıştayı Bildirileri. İstanbul: Türk Ede- biyat Vakfı Yayınları, 2011.

Aydın, Fuat -Mehmet Özşenel. “Atheisme mad- desi”. Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakülte- si Dergisi - 8 (2003): 157-187.

Bohor İsrail Efendi. “Mufassal Kamûs-ı Felsefe”. Türk Yurdu 4-132 (12 Nisan 1333 / 1917): 3396-3400.

Çağatay, Neşet. Güncel Konular Üzerine Maka- leler. Ankara: TTK Yayınları, 1994.

Gölpınarlı, Abdülbaki. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Devlet Matbaası. 1931.

Güzel, Abdurrahman. Kaygusuz Abdal – Alâeddin Gaybî. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 1981. İyi, Sevgi. Çağımızda Metafizik Sorunu. Ankara: Ayraç Yayınları, 1999. Kardaş, Rıza. “II. Meşrutiyet Devrinde Felsefe Istılahları ile İlgili Kaynaklar Hakkında Bir Deneme”. Türk Kültürü 234-XXI (Ekim 1982): 769-779.

Levent, Agâh Sırrı. Türk Dilinde Gelişme ve Sa- deleşme Safhaları. İstanbul: TTK Yayınları, 1949.

Lewis, Geoffrey. Trajik Başarı, Türk Dil Refor- mu. Çev.Mehmet Fatih Uslu. İstanbul: Gele- nek Yayınları 2004. Mehmed Emin. Türkçe Şiirler. Konstantiniyye: Matbaâ-i Ebüzziya, 1316/1898.

Mansûrizâde Said. “Kamûs-ı Felsefe – Kazâyâ-i Mütenâvibe-I-II”. İslâm Mecmuâsı III/48 (12 Muharrem 1335 / 27 Teşrin-i evvel 1332): 963-967; IV/49 (4 Sefer 1335 / 17 Teşrin-i sani 1332): 984-986.

Öksüz, Yusuf Ziya, Türkçenin Sadeleşme Tari- hi – Genç Kalemler ve Yeni Lisan Hareketi, Ankara, 1995.

Parlatır, İsmail ve Nurullah Çetin. Genç Kalem- ler Dergisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Ba- sımevi, 1999.

Rıza Tevfik. “Şâir-i Sâhib Meslek Mehmed Emin Bey’e” (IV). Çocuk Bahçesi 42 (24 Teşrin-i sâni 1321 / 7 Aralık 1905): 1-11.

_____________. “Emin Bey ve Emin Bey Türkçe- si”. Türk Yurdu I/4 (1 Kânun-ı sâni 1327/ 14 Ocak 1912): 89-96.

_____________.“Felsefe Dersleri. İstanbul: Kader Matbaası, 1330/1914a.

______________. “Kaygusuz Sultan ve Azmî Baba Hakkında”.

Peyâm-ı Edebî – 37. (8 Mayıs 1330 / 21 Mayıs 1914b).

______________. “Türkçülük ve Türkçülerin Sâha-i Tedkîkatı”. Türk Yurdu (fevkalade nüsha) VIII/84 (21 Mayıs 1333 / 3 Haziran 1915): 2609-13.

______________. “Mansûrizâde Said Bey’e Teşek- kür”. Türk Yurdu X/8-112 (16 Haziran 1332 / 29 Haziran 1916a): 3064-66.

______________. “Mansûrizâde Said Bey’e Teşek- kür” (2). Türk Yurdu, X/9- 113 (30 Haziran 1332 / 13 Temmuz 1916b): 3086-89.

______________. “Mansûrizâde Said Beye Teşek- kür” (3).Türk Yurdu X/10-114 (17 Temmuz 1332/ 30 Temmuz 1916c): 3103-3105.

_____________. Mufassal Kamûs-ı Felsefe I-II, İs- tanbul: Matbaâ-i Âmire, 1332 / 1916d; 1336 / 1920.

______________. “Muhterem Bohor İsrail Efendi’ye Kamûs-ı Felsefe hakkında” (1). Türk Yurdu XII/6-134 (10 Mayıs 1333 / 1917a): 3430-32.

______________. “Bohor İsrail Efendi’nin Sualine Cevap” (2). Türk Yurdu XII/8-136 (9 Haziran 1333 / 1917b): 3458-62.

______________. “Bohor İsrail Efendi’nin Sualine Cevap” (3). Türk Yurdu XII/10-138 (5 Tem- muz 1333 / 1917c): 3489-93.

______________. “Bohor İsrail Efendi’ye” (4). Türk Yurdu XII/11- 139 (19 Temmuz 1333/ 1917d): 3505-11.

______________. “Bohor İsrail Efendi’nin Sualine Cevap” (5).Türk Yurdu XII/13-141(16 Ağus- tos 1333 / 1917e): 3537-40.

______________. “Atalarımızdan Kalan En De- ğerli Miras”. Yeni Sabah-1939 (15 Birinci teşrin 1943).

______________. Abdülhak Hâmid ve Mülâhazât-ı Felsefiyesi. Haz. Abdullah Uçman. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları 1984.

_____________. Biraz da Ben Konuşayım. İstan- bul: İletişim Yayınları 2008. Soysal, Ayşe Asûde. XVII. Yüzyılda Bir Bayramî Melâmî Kutbu: Oğlan(lar) Şeyh(i) İbrahim Efendi. (Basılmamış Doktora Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ens- titüsü. 2005. Uçman, Abdullah. Rıza Tevfik ve Türk Kültürü”. Milli Kültür 36 (Ekim 1982): 39-43.

______________. “Rıza Tevfik’in Türk Dili Üzeri- ne Düşünceleri”. Türk Kültürü Araştırmala- rı XVII-XXI/1-2 (1983): 270-284.

______________. “Genç Kalemler’den Önce Türk Dilinin Sadeleşmesi ve Hece Vezni Üzerine Bir Münakaşa”.Mehmet Kaplan’a Armağan. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1984a: 275-285.

______________. “Ömer Seyfeddin-Rıza Tevfik”. Doğumunun 100. Yılında Ömer Seyfeddin, İstanbul: Marmara Üniversitesi, 1984b: 127- 148.

______________. “Mufassal Kamus-ı Felsefe’nin “Kader” Maddesi”. Tarih ve Toplum - 133 (Ocak 1995): 5-11

______________. “II. Meşrutiyet’ten Sonra İlmi Terimlerin Tesbitinde Önemli Bir Teşebbüs: Istılahat-ı İlmiyye Encümeni”.Türk Dili 536 (Ağustos 1996): 199-205.

______________. “Mufassal Kamus-ı Felsefe’nin “Âlem” Maddesi. Prof. Dr. Nihad M. Çetin’e Armağan. İstanbul: İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları. 1999: 145-174. _

_____________.“. Rıza Tevfik’in Şiirleri ve Edebî Makaleleri Üzerinde Bir Araştırma. İstan- bul: Kitabevi Yayınları 2004a.

______________.“Kategoriler Hakkında Dört Me- tin: Rıza Tevfik, İsmail Fennî Ertuğrul, Ali Sedad ve Sırrı Giridî”. Kutadgu Bilig – 5 (Mart 2004b): 99-149.

______________. “Rıza Tevfik’in Mufassal Kamus-ı Felsefe Adlı Lügatı”. İlmî Araştır- malar 19 (2005): 165-175.

______________. Rıza Tevfik’in Sanat ve Düşünce Dünyası. İstanbul: Dergâh Yayınları. 2011a.

______________.“Rıza Tevfik’in Yarım Kalan Felsefe Lugâtı: Mufassal Kâmus-ı Felsefe”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi. (Yaz, 2011b): 83-92