19961

KÜPE MOTİFİNİN KÜLTÜR DEĞİŞİMİ KURAMLARI BAĞLAMINDAKİ YOLCULUĞU

Kültür milletlerin tarihleri boyunca hayatın farklı alanlarına dair bulmuş ya da öğrenmiş oldukları unsurlardan meydana gelmektedir. Kendilerini ortaya koyan insanlarla aynı kaderi paylaşan kültür unsurları tıpkı insanlar gibi zaman içerisinde çeşitli değişikliklere maruz kalırlar. Alan uzmanları tarafından kültür değişmesi adı verilen bu değişiklikler zaman içerisinde ortaya çıktıkları için tarih, toplumların değişimini içerdikleri için de sosyoloji ve halk bilimi gibi bilim dallarının araştırma konusu olmuştur. Bunun sebebi şüphesiz ki kültür unsurları ve onlar etrafında gelişen hadiselerin milletlerin dolayısıyla da dünyanın kaderiyle olan yakın ilişkisidir. İnsanlar ve insanlardan oluşan toplumlar gündelik yaşamın mecburiyetleri nedeniyle hayatlarını kolaylaştırmak adına eşya mahiyetinde bazı materyaller geliştirmişlerdir. Bu materyaller de imal biçimleri, kullanım tarzları ve fonksiyonları gibi özellikleri nedeniyle kültür unsuru olarak kabul edilmiş ve bunların tarihî süreç içerisindeki değişimleri de kültür değişmesi başlığı altında ele alınmıştır. Kültür unsurları müstakil olarak varlıklarını sürdürmezler. Pek çoğu birbirleriyle alelade bir yaklaşımla anlaşılamayacak kadar karmaşık ama mantıklı ve mecburi bir ilişki içerisindedir. Bu ilişki sistemi bilimsel disiplinler aracılığıyla ortaya çıkarılabilecek kadar karmaşık olup ortaya çıkarılması milletlerin dolayısıyla da dünyanın geçmişinden çok geleceğiyle ilgilidir. İklim şartlarının çoban ve çiftçi bayramlarına dair halk takvimini coğrafi bölgelere göre değiştirmesi, giyim-kuşam tarzını belirlemesi gibi hadiseler bu durumun açık göstergesidir. Bu çalışmada Türk medeniyet ve kültür tarihi açısından büyük önem arz eden dokuma ürünlerde kullanılan küpe motifinin taşıdığı sembolik anlamın zaman içerisinde gösterdiği değişikliğin halk anlatıları ve geçiş dönemi törenlerindeki izleri sürülerek bu değişikliğin nedenleri kültür değişimi teorileri açısından değerlendirilecek ve konuyla ilgili tespitlerde bulunulacaktır. Bu değerlendirme ve tespitler gerçekleştirilirken giriş bölümünde öncelikli olarak kültür kavramı hakkında bilgi verilecek, ardından medeniyet kavramıyla ilişki içerisinde olan dokuma ürünlerinin kültür kavramındaki yeri belirlenecektir. Kendilerine özgü düğüm tekniği, halı dokumacılığında, Türkleri dünyadaki diğer milletlerden öne çıkarmıştır. Bu çalışmada halıcılığın Türk ve dünya tarihi açısından önemi hakkında da değerlendirmeler yapılacak ve ihtiyaç temelli olarak ortaya çıkan halı üretiminin sanatsal boyuta geçişi esnasındaki gelişme ve değişmeler tespit edilip ortaya konulacaktır. Dokuma ürünlerin merkezinde yer alan motifler sembolik unsurlardır. Semboller milletlerin kolektif bilincinde ortaya çıkarak kolektif bilinç dâhilinde varlıklarını sürdüren ileti araçlarıdır. Bu özelliklerinden ötürü dokuma ürünlerde kullanılan motiflerin milletlerin kültürel ve tarihî kökenleri ile olan münasebeti açısından önemi noktasında gerçekleştirilecek çıkarımların ardından çalışmanın ana unsurlarından biri olan küpe motifinin sembolik karşılıkları tarihî süreç içerisinde değerlendirilecektir. Bu değerlendirmeler esnasında küpe motifinin sembolik açıdan yüklendiği anlamların değişimi ve değişime etki eden unsurların tespiti de kültür değişimi kuramları bağlamında bu çalışmada ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Dinî tercihlerin gündelik hayata olan tesiri de bu çalışma aracılığıyla alan araştırmacılarının dikkatine sunuluştur.

The Journey of Earring Motif in the Context of Theories of Culture Change

Culture consists of elements that nations have found or learned about different areas of life throughout their history. The cultural elements that share the same destiny as the people who reveal themselves are exposed to various changes over time, just like humans. Called culture change by field experts, these changes given that has emerged over time, it has been the subject of research not only the history but also sociology and folklore in terms of societies’ change. The reason for this is undoubtedly the close relationship of cultural elements and the events around them with the destiny of nations and therefore of the world. People and societies consist of people have developed some materials in the form of items in order to facilitate their lives due to the necessities of daily life. These materials are considered as cultural elements due to their characteristics such as production forms, usage styles and functions, and their changes in the historical process are also discussed under the title of culture change. Cultural elements do not maintain their existence detachedly. Many of them are in a complicated but logical and compulsory relationship with one another that cannot be understood by a commonplace rational approach. This relationship system is so complex that it can be revealed through scientific disciplines, and revealing that it is about the future of the nations and therefore the world rather than the past. The events such as the climate conditions changing the folk calendar of shepherds and farmers according to geographical regions and determining the style of clothing are clear indications of this situation. In this study, the changes in the symbolic meaning of the motif of the earrings used in woven products, which are of great importance for Turkish civilization and cultural history, will be traced in the folk narratives and rites of passage and the reasons of this change will be evaluated in terms of the theories of cultural change and the related determinations will be made. While performing these evaluations and determinations, firstly information will be given about the concept of culture in the introduction and then the place of woven products in the concept of culture will be determined. Their unique knotting technique made the Turks stand out from other nations in the world in carpet weaving. In this study, the importance of carpet production in terms of Turkish and world history will be evaluated and the developments and changes during the transition of carpet production to artistic dimension which emerged as a need-based will be determined and revealed. The motifs at the center of the woven products are symbolic elements. Symbols are the means of communication that emerge in the collective consciousness of nations and continue to exist within the collective consciousness. Due to these characteristics inferences will be made about the importance of the motifs used in woven products in terms of their relationship with the cultural and historical origins of nations and then the symbolic counterparts of the earring motif, which is one of the main elements of the study, will be evaluated within the historical process. During these evaluations, the change in the meanings that the earring motif is loaded symbolically and the determination of the factors affecting the change will also be carried out in detail within the context of cultural change theories. The effect of religious preferences on daily life will be presented to the attention of field researchers through this study.

PDF

___

Acar, İsmail Hakkı. Zara’da Çorapların Dili. Sivas: Es-Form Ofset, 2010.
Äjiğali, S.-Bayğabatova, N. “Jetisuv Kazaktarınıñ Salt- Dästürleri Men Ädet-Ğurıptarı”. Kazak Halkının Dästürleri Men Ädet-Ğurıptarı, 1. Tom, (Red. C.E. Äjiğali). Almatı: Arıs Baspası, Almatı, 2005.
Akan Bezirci, Meral. “Konya Nuzumlu Köyü ve Çevresinde Bulunan Yatak Halıları”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi, 2001.
Akmataliyev, Abdıldacan. Kırgız Folkloru ve Tarihî Kahramanlar (Evlilik Geleneği ve Türküleri, Çocuk Folkloru, Edebî Eserî ve Tarihî Kahramlar). Akt. Kalmamat Kulamshaev. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2001.
Aksoy, Mustafa. Tarihin Sessiz Dili Damgalar. İstanbul: Yeni Ufuklar Derneği İstanbul Şubesi, 2014.
Alp, K. Özlem. Konya ve Yöresi Kilimlerinde Semboller. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 1998.
Altun, Işıl. Kandıra Türkmenlerinde Doğum, Evlenme ve Ölüm. Kocaeli: Yayıncı Yayınları, 2004.
Altun, Yasemin. Kosova/Gora Bölgesi Halı ve Düz Dokuma Yaygıları. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, 2009.
Aslanapa, Oktay. Türk Halı Sanatının Bin Yılı. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 2005.
Ateşok, Ebru. “Karakeçili İlçesinde Dokunan Kilimlerin Geleneksel Motif Özellikleri”. Kalemişi 3, (Cilt 1), (2014): 23-38.
Balcıoğlu, N. R. “Folklorumuzda Evlenme Âdetleri”. Türk Folklor Araştırmaları 85, (Cilt 4), (1956): 1347-1348.
Barlas, Uğurol. Anadolu Düğünlerinde Büyüsel İnanmalar. Karabük: Özer Matbaası, 1974.
Bozkurt, Hilal-Özkoca, Begül-Kayabaşı, Nuran. “Halı ve Kilimlerde Kullanılan Sağlıkla İlgili Motifler”. Uluslararası Sağlık ve Sanat Sempozyumu (20-21 Mayıs 2015) Bildiri Kitabı. İstanbul: İstanbul Medipol Üniversitesi Basım-Yayın Merkezi, 2015.
Burhanidinova, Saida. Fergana Türklerinin Doğum, Sünnet, Düğün ve Ölüm Merasimleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 2009.
Çeribaş, Mehmet. Kadirli ve Çevre Folklorunda Eski Türk İnançlarının İzleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, 2004.
Deniz, Bekir. “Anadolu-Türk Halı Sanatının Kaynakları”. Sanat Tarihi Dergisi XIV-I, (2005): 79, 103.
Deniz, Bekir. “Anadolu-Türk Halı ve Düz Dokuma Yaygılarında Bazı Motiflerin İsimlendirilmesi”. Akdeniz Sanat Dergisi 5, (Cilt 3), (2010): 51-74.
Din Men Dästür, Tal Besikten Jer Besikke Deyin, II. Kitap. Baspağa Dayındağandar: S. Z. İbadulliev, E. A. Oñğarov. Astana: Kazakstan Musılmandarı diniy Baskarması, 2017.
Doğan, Sabri. Kırgız Masalları (Metin-İnceleme). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 2009.
Doğlarlıoğlu, Selma. Emet İlçe Merkez Folkloru. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi, 2013.
Eker Öğüt, Gülin. “Türk Düğün Geleneği İçinde Karakeçili Türk Düğününün Ritüel Açısından Değerlendirilmesi”. Millî Folklor 46, (Cilt 6), (2000): 92-100.
Eliade, Mircea. İmgeler ve Simgeler. Çev. Mehmet Ali Kılıçbay. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2017.
Er Töştük. Bişkek: Kırgız Respublikasının Ulutttuk İlimder Akademiyası, Şam Basması, 1996.
Erbek, Güran. “Çarpana Dokumaları”. Türkiyemiz 30, (1980): 7-11.
Erbek, Güran.Anadolu Motifleri Sergisi (Sergi Kataloğu, İzmir Resim ve Heykel Müzesi, Konak, 18 Haziran 1986-5 Temmuz 1986). Yyy: İzmir Alman Kültür Merkezi Yayınları, 1986.
Erbek, Mine. Çatalhöyükten Günümüze Anadolu Motifleri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
Erdem, Mustafa. Kırgız Türkleri Dinî ve Sosyal Hayat. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2005.
Ergür, Atila. “Gelenek, Görenek ve İnançların Halk Sanatına Etkisi”. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997.
Esedova, Hatice. “Türk Halklarının Kültürel Mirasında Kompozisyon, Geleneğe Sadakat ve Yenilikçi Yaklaşımlar”. Arış 5, (2011): 44-53.
Gölpınarlı, Abdülbâki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılâp, 2017.
Görgünay, Neriman. Doğu Yöresi Halıları. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ajans Türk Matbaacılık Sanayii, ty.
Gülensoy, Tuncer. “Türkçe ve Altay Dillerinde ‘Parmak’ Adları (Parmakların Vücut Diline Katkıları)”. Kültür Evreni 22, (2014): 7-18.
Güngör, Erol. Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik. İstanbul: Ötüken, 2011.
İbragimov, İ. İ. “Kazak Halkınıñ Etnografiyalık Oçerkteri”. Kazak Halkının Dästürleri Men Ädet Ğurıptarı, 2. Tom. Red. C. E. Äjiğali, Almatı: Arıs Baspası, 2006.
Jumabaev, Maksat. Kırgız Gelenek ve İnanışlarında Dini Ritüeller. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 2006.
Kabirov, Azim. “Pamirdik Ata-İnileribizdin Salt- Sanaları”. Kırgız Ayılı 8-9, (1991): 44-49.
Kalkan, Hasan Kazım. “Almanca ve Türkçe Ölüm İlanlarındaki Örtmece Sözlerde Ölüm Algısı”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 13, (Cilt 6), (2018): 382-397.
Karadavut, Zekeriya. Kırım Tatar Folkloru. Konya: Kömen Yayınları, 2013.
Karataş Mustafa. Türk Dilinde Yanış (Motif) Adları - Anadolu Sahası-. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, 2013.
Kayabaşı, Rabia Gökçen. “Bahşiş Yörüklerinde Evlilik İle İlgili Âdet ve İnanmalar”. folklor/edebiyat 94, (Cilt 24), (2018): 67-93.
Khalil Mohamad, Mahmoud. Halep ve Çevresi Türkmen Düğünleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, 2015.
Kırzıoğlu, Görgünay, Neriman. Altaylar’dan Tunaboyu’na Türk Dünyası’nda Ortak Yanışlar (Motifler). Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
Kitap-lık YKY Aylık Edebiyat Dergisi 74, (2004). Koşay, Hamit Zübeyr. Türkiye Türk Düğünleri Üzerine Mukayeseli Malzeme. Ankara: Maarif Matbaası, 1944.
Köse, Nerin. Kazakların Gelenek-Görenekleri ile İnanç ve Pratikleri (Ata Mirasın-Gerçek Hazinen). Ankara: Millî Folklor Yayınları, 2001.
Kudaybergenova, A.- Bekbalak, K. “Ontüstik Kazakstan Kazaktarınıñ Ädet-Ğurpı Men Salt Destür Erekşelikteri”, Kazak Halkının Dästürleri Men Ädet-Ğurıptarı, 1. Tom, (Red. C. E. Äjiğali), Almatı: Arıs Baspası, 2005.
Malinowski, Bronislaw. Bilimsel Bir Kültür Teorisi. Çev. Deniz Uludağ. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2016.
Manas-III, (Kırgız Elinin Baatırdık Eposu Sayakbay Karalaevdin Variantı Boyunça Akademiyalık Basılışı 3-Kitep). Bişkek: Kırgız Respublikasının Uluttuk İlimder Akademiyası, Şam Basması, 1998.
Moumin, Moumin. Batı Trakya Türk Folkloru Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İzmir: Ege Üniversitesi: 2009.
Mülayim, Selçuk. “Tanımsız Figürlerin İkonografisi”. Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve CicimSanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (27-31 Mayıs 1996/Kayseri). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1998.
Öztürk, İsmail. “Evlilikte Çeyiz Hazırlamanın ve Çeyiz Çerçevesinde Oluşan Toplumsal Kuralların Tekstil El Sanatlarının Yaşamasında Etkisi”. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı M.F.A.D. Yayınları, 1983.
Polat, Kemal. Beşikten Mezara Kırgız Türklerinde Gelenek ve İnanışlar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2008.
Ponomaryov, O. “The Motifs Of Turkoman Carpets- The Salor, Tekke And Saryk”. Turkoman Studies I -Aspects Of The Weaving And Decorative Arts Of Central Asia-. London: Oguz Press, 1980.
Sanay, Filiz. Çanakkale Halılarının Dünü ve Bugünü. Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 2004.
Sözen, Metin-Tanyeli, Uğur. Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2017.
Taktabayeva, Şeyzade. “Kazak Halı Mamûllerindeki Ornomantik Semantiği”. Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (27-31 Mayıs 1996/Kayseri). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1998.
Talip Moldo. “Kırgız Tarihi, Uruuçuluk Kuruluşu Türlüü Salttar”. Latin Harflerinden Çev. Kencebay Akmatov. Ed. Keneş Cusupov. Kırgızdar, Cilt. II, Bişkek: yy, 1993.
Tekçe, E. Fuat. Pazırık Altaylardan Bir Halının Öyküsü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1993.
Temür, Nezir. “Salar Türklerinde Evlilikle İlgili Âdetler”. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi 5, (Cilt 1), (2009): 483-501.
Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri. Ankara: Altınordu Yayınları, 2017.
Uğurlu, Aydın. “Dokusal Yüzeylerde Motif Desen Biçimleri”. Sanat Çevresi 88, (1986): 38-40.
Uğurlu, Aydın. “Anadolu Dokumalarında Motif Felsefesi”. Tekstil ve Mühendis Dergisi 26, (Cilt 5), (1991): 76-82.
Wellek, Rene-Varren, Austin. Edebiyat Teorisi. Çev. Ömer Faruk Huyugüzel. İzmir: Akademi Kitabevi, 1993.
Yeşil, Yılmaz. Türk Dünyasında Geçiş Dönemi Ritüelleri. Ankara: Grafiker, 2014.
Yetkin, Şerare. Türk Halı Sanatı. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1991.
Yıldırım, Seyfullah. “G. N. Potanin’in Kazak Türkleri Arasında Derlemiş Olduğu Er Töstik (ErTöştük) Anlatıları Hakkında”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum 9, (Cilt 3), (2014): 75-102.
Yıldız, Naciye. Manas Destanı (W. Radloff) ve Kırgız Kültür İle İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 199