DEMİRE KAZINAN KÜLTÜR: SAMSUN YÖRESİ DEMİRCİ DAMGALAR

Kültür, bir toplumu diğer toplumlardan farklı kılan en önemli özelliklerden biridir. İnsan, kültür sahibi bir canlı olarak yaşadığı doğal çevreye kültürel bir görünüm kazandırır ve doğal çevreyi kültür yoluyla kendine mal eder, sahiplenir. Demir Çağı’ndan bu yana demirin ve demircilik ürünlerinin hayatın birçok alanında kullanılmasıyla birlikte demir, kültürel mirasın önemli unsurlarından biri olmuştur. Demir ve demircilik, Türk kültürü içerisinde de önemli bir yere sahiptir. Demircilik zanaatına ilişkin kültürel değerlerden biri de demircilerin nakış gibi işledikleri yapıtlarına vurdukları damgalardır. Türk tarihi ve kültürü açısından önemli belgeler olarak kabul edilebilecek demirci damgaları, demirci ustasının ürününe verdiği değeri ve güvenceyi ifade etmesinin yanı sıra, demirci esnafı ve müşteri arasındaki sosyal işleyişi, yazılı olmayan bir hukuku temsil etmektedir. Samsun yöresinde demircilik mesleği ile uğraşan ustaların sayısının gün geçtikçe azalmasıyla, kültürel bir miras olan demircilik zanaatı ve demirci damgaları giderek kaybolmaktadır. Bu çalışmada, Samsun yöresinde demircilik yapan ustaların damgalarının belirlenmesi, damgaların özellikleri ve zaman içindeki değişiminin kayıt altına alınması, demirci damgalarının kültürel miras açısından öneminin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Çalışmada, Samsun’un 17 ilçesinde çeşitli zamanlarda saha çalışmaları yapılmış, yöredeki demirci ustalarıyla görüşülmüş, konuyla ilgili inceleme ve gözlemlerde bulunulmuştur. Bulgular, Samsun yöresinde demirci damga kültürünün, demircilerin yaptıkları aletlere vurdukları damgalarla yaşatıldığını ortaya koymaktadır. Özellikle Vezirköprü (13), Alaçam (8), Çarşamba (4), İlkadım (3), 19 Mayıs (1) ve Havza (1) ilçeleri Samsun’da demirci damga geleneğinin form değiştirmekle birlikte yaşatıldığı yerlerdir. Ancak damgalama geleneği varlığını sürdürmekle birlikte, damga şekilleri zaman içinde değişerek günümüze kadar ulaşmıştır. Samsun demirci damgaları kişisel damgalardır. Genelde her ustanın kendine özgü damgası bulunmaktadır. Çalışmanın sonuçları demirci damga işaretlerinin ustadan çırağa geçmediğini, çırakların usta olmalarıyla kendilerine yeni damgalar belirlediklerini ortaya koymaktadır. Modern sanayinin bütün olumsuz etkilerine rağmen demirci damgaları ve damgalama geleneği, geçmişten günümüze bir kültür olarak Samsun yöresinde varlığını sürdürmektedir. Bu kültürel değerin çeşitli disiplinler tarafından derinlemesine araştırılması, kayda geçirilmesi, korunması ve yaşatılarak gelecek kuşaklara aktarılması büyük önem taşımaktadır.

Scraped Culture on Iron: Blacksmith Stamps of Samsun Region

Culture is one of the most important characteristics of a society that differs from other societies. Human beings, as a creature of culture, give the natural environment that they live in a cultural appearance and own and own the natural environment through culture. Since iron era, iron and forging products have become one of the important elements of cultural heritage by being used in many fields of life. Blacksmith has an important place in Turkish culture with its many concrete and untouched cultural heritage values. One of the cultural values of the blacksmith craft is the stamps that the blacksmith hit on their works like embroidery. The blacksmiths stamps which are regarded as important documents in terms of Turkish history and culture, representing the value and security given to the product of the blacksmith craftsmanship as well as the social functioning between the blacksmith shopkeeper and the customer represent a non-written law. The number of masters dealing with blacksmithing in Samsun is gradually decreasing day by day. The decrease in the number of blacksmiths leads to the disappearance of blacksmith craftsmanship and blacksmith's stamps. In this study, it is aimed to determine the stamps and characteristics of the masters who are forger in Samsun region, to determine the changes in the stamps, to record the blacksmith's stamps and to put the preconceptions in terms of Turkish culture. In the study, field works were carried out in 17 districts of Samsun at various times, interviews were held with the blacksmiths in the region, and related investigations and observations were made. Results shows that the blacksmith stamp culture in Samsun region is kept alive with the stamps they have imposed on the tools they have made. In particular, Vezirköprü (13), Alaçam (6), Çarşamba (3), İlkadım (3), 19 Mayıs (1) and Havza (1) districts are places where the tradition of blacksmith stamps is alive with change of form. However, although the tradition of stamping has survived from the past to the present, stamp shapes have changed over time. The blacksmith stamps in the Samsun region are personal stamps. Usually, each blacksmith master has his own unique stamp. The findings show that stamp marks do not pass from master to apprentice; apprentices create new stamps when they become masters. Despite of all the negative effects of modern industry, blacksmith stamps and stamping tradition continue to exist in Samsun region as a culture from past to present. It is of utmost importance that this cultural value is explored, recorded, protected and preserved in the future by various disciplines.

PDF

___

Akgül, Deniz. ″Ahilik Kültüründeki Etik İlkelerin Günümüz İşletmelerine Yansımaları: Kırşehir İli Örneği″. Ahi Evran Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 1(1), (2017): 8- 26.
Alp, K. Özlem. Orta Asya'dan Anadolu'ya Kültürel Sembollere Giriş. Ankara: Eflatun Yayınevi, 2009.
Aksoy, Mustafa. "Türk Adı, Türk Damgaları ve Halı- Kilim Tarihi". Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 188, (2002) 37-41.
Aksoy, Mustafa. ″Kaya Resimlerinden Alfabeye Avrasya’da Türk Damgaları". Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Tarih Kültür Dergisi, 300 (2011): 70-76.
Aksoy, Mustafa. ″Kültür Sosyolojisi Açısından Halı-Kilim Sanatı ve Etnografik Eserlerdeki Damgaların Dili″. 38. ICANAS Bildiriler, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 2012: 75-120.
Aksoy, Mustafa. Tarihin Sessiz Dili Damgalar. İstanbul: Yeni Ufuklar Derneği, 2014.
Bağırlı, Rasim. Akkoyunlu Karakoyunlu Hanedanlıklar Dönemi At ve Koç (Koyun) Figürlü Mezar Taşlarının Çağdaş Seramik Sanatı Açısından İncelenmesi. Diss. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, 2008.
Başbuğ, Fatih ve Özer, Hatice. "Ankara Güdül‟de Yer Alan At ve Geyik Damgaları". Kalemisi Dergisi, 5, 10 (2017): 167-181. 01 Mart 2018 ‹http://www.kalemisidergisi.com/makale/ pdf/1508502036.pdf› 19.03.2018.
Bilgi, Önder. ″İkiztepe Kazılarının 1988 Dönemi Sonuçları ve Çevre Araştırmaları (5 resim ile birlikte)″. Höyük, 1, (1988): 25-30.
Bilgi, Önder. “Bafra-İkiztepe Kazılarının Işığında Samsun Bölgesi’nin Protohistoryası”. İkinci Tarih Boyunca Karadeniz Kongresi Bildirileri 1-3 Haziran Samsun 1988, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Eğitim Fakültesi ve Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü, 1990: 1-2.
Bilgili, Nuray. Türklerin Kozmik Sembolleri–Tamgalar. İstanbul: Hermes Yayınları, 2014.
Czichon, Rainer M. ve Jörg Klinger. "Karadeniz'deki Hititler: Nerik-Zalpa."Aktüel Arkeoloji Dergisi, (2010): 58-65.
Çağlar, Nafi. Kızık Boyu: Türkiye Kızıkları. İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2017.
Çerikan, Fidan Uğur ve Mehmet Rıza Alanko. "Dövme’nin Çeşitli Dillerdeki Etimolojisi ve Kısa Tarihçesi". Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (2016): 166-193.
Çerikan, Fidan Uğur. ″Türk Kültüründe Demir″. Yayınlanmamış doktora tezi. Denizli: Pamukkale Üniversitesi, 2014.
Danışman, Günhan. "Samsun Yöresi Ahşap Mimarisinin Gelenekselliği. Bafra, İkiztepe Arkeolojik Verilerinin Işığında Çarşamba, Gökçeli Camiinin İncelenmesi". IX. Türk Tarih Kongresi 1 (1986): 135-144.
Devletabadi, Ferzane. ″Kaşkay Türklerinde Soy Damgaları″. Türkbilig, 36 (2018): 147-158.
Erbek, Mine. Çatalhöyük’ten Günümüze Anadolu Motifleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
Eroğlu, Hasan. "Su Şehri’ndeki Oğuz Damgaları ve Türk Boyları". Türk Kültürü Dergisi, 123, (1973): 141-147.
Fathalizadeh, Ali. ″Eski Çağda Demir Üretim, Teori ve Teknolojisi″. Türk Mühendis Mimar Odaları Birliği Mühendisler Odası Dergisi, 164, (2013): 53-60.
Gökalp. Ziya. Türk Medeniyeti Tarihi. İstanbul: Toker Yayınları, 1995.
Gül, Seyfullah. " Vezirköprü Yöresinde Kültür Turizmi". Yayımlanmamış doktora tezi. Samsun: 19 Mayıs Üniversitesi, 2015.
Gül, Seyfullah. The Effects of Geographıcal Envıronment Components on the Geographıcal Dıstrıbutıon and Development Process of Samsun (Turkey) Wooden Mosques. Innovative Approaches in Social, Human and Administrative Sciences, Chapter 36. New York: Gece Publishing, 2018.
Gülensoy, Tuncer. Orhun’dan Anadolu’ya Türk Damgaları – Damgalar, İmler, Enler. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1989.
Güllüdağ, Nesrin. "Türklerde Damga Geleneği ve Nogay Türklerinin Damgaları Üzerine Bir İnceleme". Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi 6.6 (Ocak 2015):132-150.
Halaçoğlu, Yusuf. TDV İslâm Ansiklopedisi. Damga maddesi. 07 Ekim 2019.
İnan, Abdülkadir. Makaleler ve İncelemeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
İvgin, Hayrettin. Vezirköprü Halk Kültür Derlemeleri. Ankara: Burcu Ofset, 1998.
Karagöz, Rıza ″II. Meşrutiyet Döneminde Canik Sancağında İdari Yapılanma″. Geçmişten Geleceğe Samsun, (5), (2006). 65-82
Karatayev, Olcobay ve Kayrikan Janibekova. "Damgalar ve Onların İşlevleri (Fonksiyonları)". Türük Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 8 (2016): 163-179.
Kırzıoğlu, Neriman Görgünay. Oğuz Damgaları ve Göktürk Harflerinin El Sanatlarımızdaki İzleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
Koca, Selçuk Kürşad. "Genel Hatları ile Kültür ve Sembol İlişkisi". SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, 2 (2010):87-94.
Mert, Osman. ″Kemaliye’de Eski Türk izleri: Dilli Vadisindeki Petroglif ve Damgalar″. Atatürk Ünivrsitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 14, 34 (2010): 233-254.
Mülayim, Selçuk. ″Tanımsız Figürlerin İkonografyası″. Türk Soylu Halkların Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri 27/31 Mayıs, Kayseri 1996, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1998: 219-228.
Oğmaağaç/ Nerik Çalışma Raporu. ″2006- 2017 arası çalışma raporları″ 01 Şubat 2018. ‹http://www.nerik.de/publikationen/bibliographie. php›
Özcan, Ümit N. "Anadolu ̓da Türk Demircilik Sanatı ve Bitlis’in Demirciliği". Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6, 2 (2017): 263-292.
Özgüç, Tahsin, Nimet Özgüç ve Kılıç Kökten. ″1940 ve 1941 Yılında Türk Tarih Kurumu Adına Yapılan Samsun Bölgesi Kazıları Hakkında İlk Kısa Rapor″. Belleten, 9, 35 (Temmuz 1945):361-400.
Sümer, Faruk. Tarihleri-Boy Teşkilatları-destanları Oğuzlar (Türkmenler). İlavelerle 3. Baskı. İstanbul: Elif Ofset, 1980.
Temir, Ahmet. Moğolların Gizli Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, ı 995.
Tezgel, Aycan. "Samsun İlinin Vezirköprü İlçesindeki Geleneksel Meslekler". Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 2008.
Toprak, Funda. "Defter-İ Cengiz-Nāme'de Boy Nişanları ve Damgalar". Electronic Turkish Studies, 6.1 (2011): 555-574.
Türkmen, Fikret ve Ferah Türker. ″Geleneklerde ve İnançlarda Demir″. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 14,1 (Yaz 2014):1-8.
Yalgın, A. Rıza. Anadolu’da Türk Damgaları: Uludağ’dan Toroslara. Bursa: Yeni Basımevi, 1943.