Bir kültür taşıyıcısı bir gizli dil: Klasik Türk şiirinde mendil

Mendil, Türk kültür tarihinin başlangıcından günümüze kadar varlığını sürdürmüş bir maddi kültür öğesidir. Eski Türklerden beri kullanılageldiği tespit edilen, kaynaklarda gerek Osmanlı saray çevresinde gerekse günlük yaşamdaki kullanımına sıklıkla rastlanan mendil, Türk toplum yaşayışının her alanına girerek bir kültür taşıyıcısı olma görevini de layıkıyla yerine getirmiştir. Mendil, gerek şekil özellikleri gerekse üstlendiği fonksiyonlarla günlük yaşamda müstesna bir yer edinmiş, Klâsik Türk şiiri geleneğinde de gerekli yansımasını bulmuştur. Bu edebiyatın usta şairlerinin kaleminde “destmâl” şeklindeki kullanımı ile dikkat çeken mendil, kimi yerde rengi kimi yerde nakışları kimi yerde de taşıdığı farklı anlamlarla adeta şifrelenerek gizli bir dilin kapılarını aralamıştır. Bu çalışmada, dîvân şâirlerinin şiirlerinden alınan örnek beyitlerden hareketle mendilin bu edebiyattaki kullanımları üzerinde durulacaktır. Mendilin şekil özellikleri ve üstlendiği fonksiyonlar doğrultusunda bir tasnife tâbî tutularak değerlendirilecek olan beyitlerden yola çıkılarak, dîvan şâirinin muhayyilesi hakkında ipuçları elde edilmeye çalışılacaktır. Aynı zamanda, bazen hatırlatma aracı, bazen tedaviye yardımcı bir nesne, bazen para ve şeker kesesi, bazen de sevgiliye sunulan merhabaya bir vesile olması münasebetiyle ele alınacak olan mendil ve bu eksendeki beyitler üzerinden dönemin gelenek ve adetlerine ışık tutulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

kullanım

A culture carrier as a secret language: Handkerchief in the classical Turkish poetry

Handkerchief is a material culture item that continues its existence from the beginning of the Turkish culture history until today. Being ascertained that it has been used ever since the Old Turks, and its usage in both Otoman palace environment and daily life is frequently observed from the sources, handkerchief has adequately fulfilled its duty of being a culture bearer by being involved in all fields of Turkish community life. Handkerchief has gained a special presence in daily life, both with its formal characteristics and the functions it undertakes, and has also found its necessary reflection in Classical Turkish Poetry. Attracting attention with its usage as “destmal” by the master poets of this literature, handkerchief has opened the gates of a language by virtually being encoded with its color, embroidery and sometimes with its various meanings. In this study, the usages of handkerchief in divan literature will be emphasized from the point of sample couplets taken from the poems of divan poets. Considering the couplets to be assorted according to the formal characteristics and functions of handkerchief, traces regarding the imagination of divan poets will be tried to be obtained. Also the traditions and customs of the era will be brought into light via handkerchief, being used as a reminding tool, an object required for treatment, a sac of money or candy, and sometimes as a salutation offered to the lover, and the couplets in these directions.

Keywords:

usage,

PDF

___

Abdülaziz Bey,(1995), Osmanlı Adet Merasim ve Tabirleri, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Ahi Dîvânı, Haz. Necati Sungur, (1994), Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Ahmet Paşa Dîvânı, Haz. Ali Nihat Tarlan, (1192), Ankara, Akçağ Yayınları.
ALBAYRAK, Nurettin,(2004) Ansiklopedik Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü, İstanbul, L&M Yayınları.
ALTUN, Kudret, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Dîvânı, (1999) Niğde, Özlem Kitabevi.
ATALAY, Besim, (1992), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, C. I, Ankara, TDK Yayınları.
AYDEMİR, Yaşar, (2000), Behiştî Dîvânı: Behiştî, hayatı, şahsiyeti, eserleri ve Dîvânının tenkitli metni, Ankara, MEB Yayınları.
AYDIN, Hilal, (2005), Türk Kültüründe İşlevsel Yönüyle Mendil, Kocaeli Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Bitirme Tezi, Dan: Doç. Dr. Aynur Koçak.
Bâkî Dîvânı, (1994), Haz. Sabahattin Küçük, Ankara, TDK Yayınları.
BERKER, Nurhayat , “Türk Mendil Kültürü”, Sanat Dünyamız, Yıl. 3, S. 9, Ocak 1977, s. 8- 12.
DOĞAN, Muhammed Nur, (1997). Şeyhülislam Es’ad Efendi ve Dîvânı, İstanbul, MEB Yayınları.
Emri Dîvânı, (2002), Haz. M . A. Yekta Saraç, İstanbul, Eren Yayınları.
GÜRGENDERELİ, Müberra, (1999), Ziyâî: hayatı, edebi şahsiyeti, Dîvan metninin tespiti ve incelenmesi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi.
Hayâlî Bey Dîvanı, (1992),Haz. Ali Nihat Tarlan, Ankara, Akçağ Yayınları.
KANAR, Mehmet , ( 2003), Örnekli Etimolojik Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul, Derin Yayınları.
KARAKÖSE, Saadet, “Mendil Mendile İşlenen Zaman: Kültürel Yansıtma Aracı Olarak Mendilin Tükenişi”, Folklor/ Edebiyat, C. IX, S. XXXV, s. 5-16.
KARTAL, Ahmet,(1998) Klasik Türk Şiirinde Lale, Ankara ,Akçağ Yayınları.
KOÇU, Reşat Ekrem, (1967), Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Ankara, Sümerbank Kültür Yayınları.
LA MOTRAYE, Aubry, La Motraye Seyahatnamesi, (2007), Çev. Nedim Demirtaş, İstanbul, İstiklal Kitabevi.
Mütercim Asım, (1998), Burhân-ı Kat’ı, Ankara, TDK. Yayınları.
Nâilî Dîvânı, (1990), Haz. Haluk İpekten, Ankara, Akçağ Yayınları.
Nâşid Dîvanı, (1998), Haz. Ömer Zülfe, İnceleme Tenkitli Metin, Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. İstanbul.
Necâtî Bey Dîvânı, (1992), Haz Ali Nihat Tarlan, Ankara, Akçağ Yayınları,
Nedim Dîvânı, Haz. Abdülbaki Gölpınarlı, İnkılap Kitabevi.
Nev’i-zâde Atâyi Dîvânı, (1994),Haz. Saadet Karaköse, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi.
ONAY, A. Talat, (2004). Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, İstanbul, MEB Yayınları.
ÖBEK, Ali İhsan, (1999), Büyük Türk Lügatinde Dîvân Edebiyatı Unsurları, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi.
ÖGEL, Bahaeddin, (1991), Türk Kültür Tarihine Giriş, C. 5, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
PAKALIN, M. Zeki, (2004), Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, MEB Yayınları.
SEFERCİOĞLU, M. Nejat, (2001), Nev’î Dîvânının Tahlili, Ankara , Akçağ Yayınları.
Süheyli Dîvânı, (2007). Haz. M. Esat Harmancı, Ankara, Akçağ Yayınları.
SÜRÜR, Ayten, (1997) “Kültürümüzde Mendil Kullanma Geleneği ve Mendiller”, V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi, Maddi Kültür Seksiyon Bildirileri, Ankara, T. C. Kültür Bakanlığı.
Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı, (1995), Haz. Rekin Ertem, Ankara, Akçağ Yayınları.
ŞİMŞEK, Seyfettin, “Mendilin Hikâyesi”, Türk Folklor Araştırmaları, Yıl. 11, C. 6, Nisan 1960, s. 2123-2124.
ŞENTÜRK, Ahmet Atilla, (2004), Osmanlı Şiir Antolojisi, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
TOLASA,Harun, (2001), Ahmet Paşa’nın Şiir Dünyası, Ankara, Akçağ Yayınları.
Yahyâ Bey Dîvânı, (1977), Haz. Mehmed Çavuşoğlu, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Yetim Âlî Çelebi Dîvânı, (1996) Haz. Ali Aktaş, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi.