Anadolu'da yaşayan halk hekimliği uygulamalarının eski ve orta türkçe tıp metinlerindeki temelleri

Eski ve orta dönem Türkçesiyle yazılmış tarihî tıp metinleri dikkatle incelendiğinde bu metinlerde yer alan birçok uygulamanın bugün halk arasında sürdürüldüğü görülür. Bu çalışmada, Türk halk hekimliğine temel oluşturduğu düşünülen eski ve orta Türkçe tıp metinlerinde ortak olarak yer alan bazı unsurlara dikkat çekilecek; bu metinlerde yer alıp bugün de halk arasında sürdürülen bazı tedavi yöntemlerine odaklanılacaktır. Halk hekimliği insanlık tarihinin başlangıcından beri ağrıyı gidermek ve sağlığı iyileştirmek için uğraşmaktadır. Modern tıbbın hizmetlerine ulaşılamayan yerlerde; özellikle kırsal yaşam alanlarında halk hekimleri devreye girer. Gelenek, deneyim ve çevre koşullarına bağlı olarak gelişen halk hekimliği vücuttaki ahenk ve dengeyi kurma yoluyla fiziksel ve ruhsal rahatsızlıkları gidermeye veya azalt- maya çalışır. Halk hekimleri hastalarını iyileştirmek için çok farklı yöntemler kullanabilir. Anadoluda halk hekimliğinde hastalıkların tedavisinde ırvasalama, parpılama, kırık-çıkık ve em şeklinde ana sağıltım uygulamaları yapılmaktadır. Bunlar arasında en yaygın olan ve sıklıkla kullanılan yöntemin em tedavisi (halk ilaçları) olduğu söylenebilir. Halk ilaçları genellikle bitkilerden elde edilen droglarla veya hayvan, maden veya diğer unsurlardan elde edilen karışımlarla oluşturulur. Bu çalışmada, halk hekimliğinde kullanılan tedavi yöntemlerinden emler (halk ilaçları) üzerinde durulacak, bazı majistik uygulamalara da değinilecektir. Eski ve orta dönemlerde Türk hekimlerinin de içinde bulunduğu Doğulu ve kısmen Batılı (eski Yunan) hekimlerin uygulamalarının halk arasında yaygınlaşması ve sözlü gelenekle de kuşaktan kuşağa aktarılması söz konusu olabileceği gibi sözlü gelenekle nesilden nesile aktarılan bazı halk hekimliği uygulamalarının eski ve orta dönem Türkçe tıp metinlerinde yazıya geçirilmiş olma ihtimali de bulunmaktadır. Bugünün halk hekimliğinin aslında geçmişin hekimliği olduğu söylenebilir.

Roots of folk medicine practices that maintain in anatolia in old and middle turkish medicine texts

When historical medicine texts of old and middle Turkish periods are examined carefully, it is seen that practices appearing in these texts are maintained among people today. In this paper, attention will be drawn to some components that form the basis of Turkish folk medicine and are located commonly in both old and middle Turkish medicine texts; and some treatment practices of these texts that are presently maintained among people will be focused on. Folk medicine is the method by which human beings have been trying to eliminate pain and promote good health since the beginning of humanity. Folk healers appear in the places where modern medicine services are inaccessible; particularly in rural areas. Folk medicine, which shapes up depending on tradition, experience and environmental conditions, works to remove or re- duce physical and mental disorders by balancing the harmony of body. Folk healers can use many different methods to cure their patients. Main treatment practices such as ırvasalama, parpılama, kırık-çıkık and em are used in Anatolian folk mediciıne. It can be asserted that em treatment (folk medicines) is the most common and widely used practice. Folk medicines are made of drugs taken from plants or mixtures taken from animals, minerals or other elements. In this paper, em treatment (folk medicines) will be pointed out and some majistic applications will also be discussed. It is possible that practices of Eastern and partly Western healers of old and middle period which also contain Turkish healers become widespread among people and these practices are passed from one generation to the next; it also seems possible that, some folk medicine practices which are passed from one generation to the next through oral tradition are penned in old and middle Turkish medicine texts. It can be stated that, todays folk medicine is actually the medicine of the past.

PDF

___

Acıpayamlı, Orhan. Türkiye Folklorunda Halk Hekimliği ve Özellikleri A.Ü.D.T.C.F. Dergisi XXVI, I, 4, Ankara, 1969.
Akman, Eyüp. Türk Halk Hekimliğinde Ocaklık Geleneği ve Safranboludaki Ocaklar, Kastamonu Eğitim Dergisi, Mart 2007, Cilt: 15,No: 1, 393-400.
Araz, Rıfat. Harputta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği, AKM Yay, 1995.
Artun, Erman. Türk Halkbilimi, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2005. Atalay, Besim. Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi (I-IV), Ankara: TDK Yayınları, 1998-1999.
Barlas, Uğurol. Türkmen Oymaklarının Tedavi Yöntemleri, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 20-23 Eylül 1993, Ankara: Türk Tarih Kurumu Ba- sımevi, 1993: 377-388.
Barlas, Uğurol. Gaziantep Tıp Tarihi ve Kültür Tarihi Araş- tırmaları, İstanbul, 2004.
Bayat, Fuzuli. Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2006.
Bayat, Fuzuli. Aliyeva Minara Esen. Eski Türkçe Sözlük, İstanbul: Yalın Yayıncılık, 2008.
Baytop, Turhan. Türkiyede Bitkiler İle Tedavi, İstanbul: Nobel Tıp Kitabevleri, 1999.
Baytop, Turhan. Türkçe Bitki Adları Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
Canpolat, M., Zafer Önler. Edviye-i Müfrede, Ankara: TDK Yay, 2007.
Dankoff, R. and Kelly, J. Mahmud al-Kaşgari Compendium of The Turkic Dialects (Divan Lugat-at Turk), I, II, III, printed at Harvard University, USA, 1982-1985.
Erdemir, Ayşegül Demirkan. Ravend Rizomunun Halk İlaçları İçin Önemi, IV. Türk Tıp Tarihi Kongresi: Kongreye Sunulan Bildiriler, İstanbul, 18-20 Eylül 1996, İstanbul: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 275-279, 2003.
Hufford, D.J. Halk Hekimleri (çev. Mustafa Sever), Millî Folklor, Yıl: 19, Sayı: 73, 2007: 73-80.
Karasoy, Yakup. Tutmacı Eski Oğuz Türkçesiyle Yazılmış Bir Tıp Kitabı: Tabiatnâme, Konya: Palet Yayınları, 2009.
Önler, Zafer. Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifâ I (Giriş-Metin), Ankara: TDK Yayınları, 1990.
Önler, Zafer. Celâlüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntahab-ı Şifâ II (Sözlük), İstanbul: Simurg Yayınları, 1999.
Rachmati, G. R. Zur Heilkunde der Uiguren, SPAW, Phil: Hist. Klasse, 1930, XXIV, Berlin 1930, s. 451-473. -2 levha ile, 1930.
Rachmati, G. R.. Zur Heilkunde der Uiguren 11, SPAW, Phil: Hist. Klasse 1932, XXII, Berlin 1932, s. 4ş01-448. -3 levha ile, 1932.
Sakaoğlu, Saim. Şifalı Bitkiler ve Erzurumda Bir Baharatçı Türk Folkloru Araştırmaları 1986/1, Ankara: G.Ü. Basın-Yayın Yüksekokulu-Basımevi, 1986: 161-174.
Şar, Sevgi. Anadoluda Halk Hekimliği Uygulamaları Türkiye Klinikleri J Med Ethics 13, 2005: 131-136.
Şişman, Bekir. Samsun Yöresinde Yaşayan Halk İnançları Üzerine Bir İnceleme, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, 1994.
Turan, Fatma Ayten. Türkiyede Halk İlâcı Araştırmaları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay, 2000.
Ünver, A.S. Uygurlarda Tababet Esasları, Türk Tıb Cemiyeti Mecmuası, Yıl 1, 1935-(78)-No.10, İstanbul.
Yaylagül, Özen. Ebvāb-ı Şifā: Metin Dilbilimsel Bir İnceleme, Tengrim Türklük bilgisi Araştırmaları Dizisi: 8, KÖKSAV: Ankara, 2010.