BİR SÖZLÜ TARİH METNİ OLARAK KISSA-İ ZELZELE VE KONUSUNUN ANADOLU BASININA YANSIMASI

Günümüz tarihçilik anlayışında edebî metinler ve sözlü kültür ürünlerinden yararlanma giderek artan bir olgudur. Yazılı yahut sözlü kültür ortamında yaratılmış bir olay veya durumu anlatan metinler, belgeye dayalı tarih yazıcılığına katkı sunan bir alan haline gelmiştir. Sözlü kültür ortamı ürünlerinden destan, hikâye, efsane, menkıbe, türkü gibi türler sıradan bireylerin yanında özellikle toplumların sosyal tarihini gün yüzüne çıkarmada etkilidir. Türkistan coğrafyasında 1911 yılı başlarında bir dizi deprem meydana gelmiştir. Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan, Doğu Türkistan ve Kafkaslara uzanan bir sahada etkili olan bu depremler bölgede yaşayanlar için büyük yıkımlara sebep olmuştur. Bu deprem silsilesinin ilki olan ve tarihi kayıtlara Kebin / Kemin depremi olarak geçen felaket, Kıssa-i Zelzele adlı manzum esere de konu olmuştur. Moldo (Molla) Kılıç tarafından kaleme alınan ve destan türüne dahil edilebilecek bu eser Arap harfli olarak 1911 yılında Kazan’da basılmıştır. Eser aynı zamanda Kırgız edebiyatının da ilk yazı örneği olarak kabul edilmektedir. Kıssa-i Zelzele’de işlenen konu önemli bir haber değeri olması bakımından Türkistan Depremi başlığıyla dünya basınında da yer bulmuştur. Özellikle Sırat-ı Müstakim mecmuasında olmak üzere 1911 Türkistan Depremi, İstanbul basınında ve edebiyatında da yankı bulmuştur. Konuyla ilgili ayrıntılı haberler, yapılan toplantılar, toplanan yardımlar ve az sayıda da olsa üretilen edebî metinler gazetelerde yer almıştır. Çalışma, 1911 yılında Türkistan coğrafyasında cereyan eden doğal afetin (deprem) bir edebi metne konu edilişine ve bu konunun İstanbul basınına yansıma biçimine odaklanmaktadır. Bu çerçevede, Moldo Kılıç ve eseri Kıssa-i Zelzele tanıtılarak eserdeki anlatım özellikleri belirlenmiş, Sırat-ı Müstakim mecmuasında yer alan Türkistan depremiyle ilgili haberler ve bu konuyla ilgili yazılan şiirler üzerinden bir sözlü tarih değerlendirilmesi yapılmıştır. Kıssa-i Zelzele adlı eserden Kemin bölgesinde yaşayan Kırgızların o günkü sosyal durumları tespit edilmiştir. Türkistan depreminin Anadolu sahasındaki yankılarında Türkçülük ve İslamcılık fikirleri üzerinden toplumsal bir duyarlılık oluşturulmaya çalışıldığı görülmüştür.

AS AN ORAL HISTORY TEXT KISSA-I ZELZELE AND ITS TOPIC REFLECTION ON ANATOLIA PRESS

In today's understanding of historicism, utilization of literary texts and oral cultural products is a growing phenomenon. Texts describing an event or situation created in a written or oral cultural environment have become an area that contributes to document based history writing. Genres such as epic, story, legend, mystic story and folk songs are influential in bringing the social history of ordinary societies to life in addition to ordinary individuals. A series of earthquakes took place in the geography of Turkistan in early 1911. Kyrgyzstan, Kazakhstan, Uzbekistan, East Turkestan and the Caucasus have caused great devastation for thoseliving in this region. This earthquake is the last catastrophe of Kebin / Kemin earthquake in the historical records and the name of Kıssa-i Zelzele has been the subject of verse. This work, which was taken by Moldo (Molla) Kılıç and included in the epic tale, was published in Kazan in 1911 in Arabic alphabet. The work is also regarded as the first writing example of Kyrgyz literature. The issue covered in Kıssa-i Zelzele has also taken place in the world press with the title of Türkistan Earthquake in terms of being an important news value. The 1911 Turkistan Earthquake, especially in the magazine of Sırat-ı Müstakim, has also echoed in the Istanbul press and literature. Detailed news about the topic, meetings held, help collected, and a small number of literary texts produced in newspapers have been processed. The study focuses on the subject of natural disaster (earthquake) in the Turkestan geography in 1911 and its reflection on the Istanbul press. In this frame, Moldo Kılıç and his book Kıssa-i Zelzele were introduced to define the narrative features of the work and an oral history evaluation was made on the news about the Turkistan earthquake in Sırat-ı Müstakim magazine and the poems written about this topic. The daily social status of the Kyrgyz people living in the Kemin region has been determined from the work called Kıssa-i Zelzele. It has been seen that in the repercussions of the Turkestan earthquake on the Anatolian side, a social sensitivity is tried to be established through the ideas of Turkism and Islamism.

PDF

___

ALİMOV, U. (2003). Kırgızistan’da Akınlık ve Akınlık Geleneği, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
ARVAS, A. (2012). Bir Geleneğin Farklı Coğrafyalardan Yansıması, Gazi Türkiyat, 113-125.
ASIATIC EARTHQUAKE (1911, 7 Ocak). The West Australian (Perth, WA : 1879 - 1954), p.11.
BRUCE, A. B. (2004), Engineering Seismology, Earthquake Engineering: From Engineering Seismology to Performance-Based Engineering (Edt.: Yousef Bozorgnia, Vitelmo V.Bertero), London: CRC Press, p.24-74.
CİGİTOV, S. (2004). Sovyet Döneminden Önce Kırgız Edebiyatı (Akt. S. Koç), Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı, 17, 77-90.
ÇOBANOĞLU, Ö. (2000). Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü, Ankara: Akçağ Yayınları.
DAYANÇ, M. (2007), Balıkesir ve Türkistan’da Deprem ve Tevfik Fikret’e Sitem, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8/2, 123-140.
DUMAN, G. B. (2015). 19. Yüzyıl Kırgız Şiiri ve Dönemin Sosyal ve Siyasi Gelişmelerinin Şiirdeki Yansımaları, Bilig, 75, 1-21.
DIYKANOV, K. (1991). Molla Kılıç Törekeldin Kıssa Zilzala Degen Kitebi, Kazan: Frunze.
GÜNGÖR, E. (2019). Kırgız Matbuatının Ortaya Çıkmasında Ceditçiliğin Rolü, MANAS Journal of Social Studies, V.5/3, p.387-400.
НУРМАГАМБЕТОВ. А. (1999). Сейсмическая история, Алматы. (2017, Erişim 12.10.) http://www.kndc.kz/kndc/docs/earthquakes/kemin.pdf
KUYRUKLU YILDIZ. (2017, Erişim 11.10.). http://www.tarihiolaylar.com/tarihi-olaylar/kuyruklu-yildiz-327
SEVER, M. (2008). Toplumsal Bellek ve Geleneksel Eylem Bağlamında Bir Sözel Tarih Metninin Değerlendirilmesi, Milli Folklor, 77, 61-68.
SIRAT-I MÜSTAKİM MECMUASI, No: 125, s.351-352; No: 126, s.368; No: 127; s.384; No: 128, s.397-400; No: 129, s.414-416; No: 130, s.432; No: 131, s.16; No: 132, s.32; No: 133, s.39; No: 135, s.70; No: 136, s.96; No: 137, s.122; No: 139, s.144; No: 143, s.208.
TAN, A. (2013). Kıssa-i Zelzele’nin Kelime Kadrosu ve Geçiş Dönemi Özellikleri, Turkish StudiesInternational Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/9, 2331-2350.
TAN, A. (1998). Moldo Kılıç’ın Kazaldarı (Ses Bilgisi ve Şekil Bilgisi İncelemesi – Metin ve Çeviri), Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
TOGAN, Z. V. (1985). Tarihte Usul, İstanbul: Enderun Kitabevi. TURKESTAN EARTHQUAKE (1911, 7 Ocak). The Sydney Morning Herald (NSW : 1842 - 1954), p.13.
TURKESTAN EARTHQUAKE. (1911, 16 Ocak). The Mercury, p.5.
YIKMIŞ, M. S. (2016). Sözlü Tarihin Radikal Potansiyeli, ViraVerita E-Dergi, 3, 28-40.
YILDIRIM, D. (2004). Sözel Tarih Belgesi: Sözel Tarih Metinleri, Türkbilig,.8, 131-154.
YILDIZ, M. (2010). Kıssa-ı Zelzele (Metin-İnceleme-Dizin), Konya: Kömen.