Mistik bir coğrafyanın rasyonelleşme/islamlaşma süreci açısından kutadgu bilig nasıl okunabilir?

Türklerin İslâmlaşma sürecinde Türkistan'da mistik bir atmosfer hâkimdir. Kutadgu Bilig müellifi Yusuf Has Hacib İslâm'ı bu iklimde yorumlamış, sınırlarını gözden kaçırmadan akıl ve gönlü uzlaştırmıştır. Böylece bölgenin İslâmlaşmasında önemli bir aşamayı temsil eden zâhidlerle Mâtürîdî'nin açtığı yolu genişletmiştir. Bu yazıda, bahsedilen çerçevede Kutadgu Bilig'in nasıl okunabileceğiyle ilgili bazı hususlara dikkat çekilecektir.

How can kutadgu bilig be read from the point of view of the process of the rationalisation/islamisation of a mystic geography?

A mystical atmosphere prevailed during the Islamisation of Turks in Türkistan. Yusuf Has Hacib, the author of Kutadgu Bilig, has interpreted the Islam in this context and reconciled intellect and heart without ignoring their constraints. This way he has extended Maturidi's school of thought alongwith the ascetics who have in this region presented one step ahead in the Islamisation. In this article some of the aspects are been emphasized, how in this framework Kutadgu Bilig can be read.

___

Abdurrahman Cami, Nefahâtü'l-Üns, trc. ve şrh: Lâmiî Çelebi, Haz. S. Uludağ-M.Kara, İstanbul Marifet yay. 1995.

Ali Şîr Nevâyî, Nesâyimü'l-Mahabbe min Şemâyimi'l-Fütüvve, Haz. Kemal Eraslan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay. 1979.

Arslan, Ahmet, "Bir İslâm Felsefesi Var mıdır?", İslâm Felsefesi Üzerine içinde, Ankara Vadi Yay. 1996.

Arslan, Ahmet, "Çağdaş Bir Müslüman Düşünürü ve Filozofu Nasıl Olmalıdır", İslâm Felsefesi Üzerine içinde, Ankara Vadi Yay. 1996.

Arslan, Ahmet, "Kemal Paşazâde'nin Felsefî Görüşleri", İslâm Felsefesi Üzerine içinde, Ankara Vadi Yay. 1996.

Aşıkpaşazâde, Aşıkpaşazâde Tarihi, nşr. Alî Beğ, İstanbul Matbaa-i Amire 1332.

Attar, Feridüddin, Tezkiretü 'l-Evliya, çev. Süleyman Uludağ, Bursa 1984.

Bîrûnî, el-Asâru 'l-Bâkiye ani'l-Kurûni'l-Hâliye, Leipzig 1923.

Borovkov, A.K., Orta Asya'da Bulunmuş Kur'an Tefsirinin Söz Varlığı [Anonim Tefsir], çev. Halil İbrahim Usta-Ebulfez Amanoğlu, Ank. TDK 2002.

Cüveynî, Târîh-i Cihângüşâ, i'dâd Muhammed b. Abdülvehhâb Kazvînî, Leiden E. J. Brill 1911.

Ebû Hanîfe, el-Vasiyye, İmâm-ı Azam 'in Beş Eseri içinde, çev. Mustafa Öz, İstanbul Kalem Yay. 1981.

Ebû Nuaym, Hilyetü'l-Evliyâ ve Tabakâtü'l-Asfiyâ, Kahire Matbaatü's-Saâde 1979.

Ebû Seleme, Cümelü Usûli 'd-Din, Ebû Seleme es-Semerkandi ve Akaid Risâlesi içinde, Haz. Ahmet Saim Kılavuz, İstanbul Emek Matbaacılık 1989. r Ebü'l-Yüsr el-Pezdevî, Usûlü 'd-Dîn, nşr. Hans Peter Linss, Kahire 1383/1963.

el-Câhız, Hilâfet Ordusunun Menkıbeleri ve Türklerin Faziletleri, çev. Ramazan Şeşen, Ankara 1967.

Eliade, M., Shamanism: Archaic Techniques of Ectasy, trc. Willard R. Trask, London Arkana 1989.

Eski Türk Yazıtları, çev. Nüseyin Namık Orkun, Ankara Türk Dil Kurumu Yay. 1987.

Orhon Yazıtları, çev. Talat Tekin, Ankara Türk Dil Kurumu Yay. 1988.

Orhun Âbideleri, çev. Muharrem Ergin, İstanbul Milli Eğitim Basımevi 1970.

ez-Zendevisâtî, Ravdatü'l-Ulemâ ve Niizhetü'l-Füdalâ, Siileymaniye Ktp. Fatih Bölümü Nu. 2635.

Gibb, Hamilton A. R., Studies on the Civilization of Islam, edited by Stanford J. Shaw-William R. Polk, Princeton 1982.

Hakîm es-Semerkandî, "Risâle fî'l-İman", es-Sevâdü'l-A'zam fı'l-Kelâm içinde, Bolulu İbrâhim Efendi Matbaası [t.y.].

Hakîm es-Semerkandî, es-Sevâdil 'l-A 'zam fı'l-Kelâm, Bolulu İbrâhim Efendi Matbaası [t.y.].

Hani, el-Hadaiku'l-Verdiyye fi Hakaiki Ecillai'n-Nakşibendiyye, Kahire Daru't- Tıbaati'l-Amire 1308.

Hazînî, Cevâhirü'l-Ebrâr min Emvâci'l-Bihâr, İsam Gnl. Yzm. Ftv., No. 023565 (İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar, No. 3893'm fotokopisi).

Herevî, Tabâkâtu's-Sûfıyye, tsh. Abdülhay Habîbî Kandehârî, Kâbil Encümen-i Târih 1962.

Hucvirî, Keşfü'l-Mahcûb, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul Dergâh Yay. 1996.

Hudûd al-Alam: the Regions of the World, trc. Vladimir Fedorov Minorsky, London E. J. W. Gibb Memorial 1970.

İbn Fadlân, Risâletü İbn Fadlân, thk. Sâmî Dehân, Beyrut Mektebetü's-Sekâfeti'l-Alemiyye 1987.

İbn Haldun, Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ, İstanbul Dergâh Yay. 1988.

İbn Haldun, Mukaddime, Mukaddimetu İbn Haldun, thk. Ali Abdülvahid Vafı, Kahire Dâru Nehdati Mısır1981.

İbn Havkal, Kitâbu Sûreti'l-Arz, Ed. J.H.Kramers, Leiden E. J. Brill 1967.

İbn Hurdâzbih, el-Mesâlik ve'l-Memâlik, ed. Michael Jan de Goeje, Leiden E. J. Brill 1967.

İbn Sînâ, el-İşârât ve't-Tenbihât, thk. Süleyman Dünyâ, Kahire Dârü'l-Maârif 1960.

İbn Yahyâ, Şerhu Cümeli Usûli'd-Dîn, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1648/2.

İbnü'n-Nedîm, Fihrist, nşr. Rızâ Teceddüd, Tahran 1971.

İbnü'l-Cevzî, Sıfatü's-Sajve, thk. Mahmûd Fâhûrî; tahrîc Muhammed Revvâs Kal'acî, Beyrut Dârü'l-Maârif 1979.

Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lugati't-Türk Tercümesi, trc. Besim Atalay, Ankara Türk Dil Kurumu ts.

Kaşgarlı Mahmud, Divânü Lügâti't-Türk, nşr. Kilisli Muallim Rifat Bilge, Dârü'l-Hilafeti'l-Aliyye Matbaa-i Amire 1333-1335.

Kelâbâzî'nin benzer görüşleri için bkz. Kelâbâzî, et-Taarruf Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul Dergâh Yay. 1992.

Kerderî, Menâkıbu EbîHanîfe, Beyrut Dârü'l-Kitâbi'l-Arabî 1981.

Kitâb-ı Dedem Korkut alâ Lisân-ı Tâife-i Oğuzân, Haz. Orhan Şaik Gökyay, İstanbul Milli Eğitim Bakanlığı Yay. 2004.

Kuşeyri, Kuşeyrî Risâlesi, trc. Süleyman Uludağ, İstanbul Dergâh Yayınları 1981.

Kutluer, İlhan, İslâm 'ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İstanbul 1996.

Makdisî, Ahsenü't-Tekâsim fi Ma'rifeti'l-Ekâlim, nşr. M. J. de Goeje, Leiden E. J. Brill

Manas Destanı, Haz. Wilhelm Radloff -Emine Gürsoy Naskali, Ankara 1995.

Manas Destanı, Kiiâbii't-Tevhîd, nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçî, Ankara TDV İslâm Araştırmaları Merkezi Yay. 2003.

Manas Destanı, Te 'vilâtü 'l-Kur 'ân, Hacı Selim Ağa Ktp. Nu. 40.

Meier, Fritz, "Sûfîlik ve İslâm Kültürünün Sona Erişi", çev. Ahmet Arslan, islâm Felsefesi Üzerine içinde, Ankara Vadi Yay. 1996.

Mücmelü 't-Tevârîh, nşr. A. Ramazânı, Tahran 1318.

Nerşâhî, Târîhu Buhârâ, thk. Emin Abdülmecid Bedevi-Nasrullah Mübeşşir et-Tırâzî, Kahire Darü'l-Maarif 1965.

Nesefî, el-Kand fi Zikri Ulemâi Semerkand, nşr. Nazar Muhammed el-Fâryâbî, Suûdi Arabistan Mektebetü'l-Kevser 1991/1412.

Nesefî, Tabsıratü 'l-Edille, thk. Hüseyin Atay, Ankara 2004.

Neşri, Gihânnümâ, Leipzig 1951.

Nizâmü'l-Mülk, Siyerü'l-Mülûk, Tahran 1372.

Ocak, A.Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar), İstanbul Tarih Vakfı Yurt Yayınlan 1998.

Özcan, Hanifi, Mâtüridî'de Bilgi Problemi, İstanbul 1993.

Rustuğfenî, Fevâid, Mecmu'u'l-Havâdis ve'n-Nevâzil içinde, Süleymaniye Ktp.,Yeni Cami No. 547.

Safı, Reşehât-i Aynü'l-Hayât, trc. Kâşî Mehmed el-Marûf b. Mehmed Şerif el-Abbâsî, Bulak Dârü't-Tıbâati'l-Bâhire 1256.

Sem'ânî, el-Ensâb, thk. Abdurrahman b. Yah yâ el-Muallimî el-Yemânî, Beyrut 1980/ 1400.

Sülemî, Tabakâtü's-Sûfiyye, thk. Nûreddin Şüreybe, Kahire Dârü'l Kitâbi'l-Arabî 1953.

Şeker, Fatih Mehmet, İslâmlaşma Sürecinde Türklerin İslâm Tasavvuru, Ankara Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 2010.

Thomsen, Vilhelm, Orhon Yazıtları Araştırmaları, çev. ve yay. haz. Vedat Kömen, Ankara Türk Dil Kurumu Yay. 2002.

Ülken, Hilmi Ziya, Türk Tefekkür Tarihi, İstanbul Matbaa-i Ebuzziya 1933.

Yûsuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig, çev. Reşid Rahmeti Arat, Ankara TTK. 2003.