Gazzâlî’nin Aklî/Felsefî Bilimlere Yönelik Eleştirileri ve Bilim Tarihindeki İzdüşümleri

Modern araştırmalarda, genelde Gazzâlî’nin İslam kültüründe felsefenin gerilemesinde, yaşanan felsefî akıl tutulmasında bir payı olduğu iddiası sıklıkla gündeme getirilse de, onun İslam kültüründeki bilimsel faaliyetlere etkisi üzerinde pek fazla durulmamaktadır. Bunun temel nedeni, büyük ölçüde, o dönemki felsefenin aynı zamanda bir bilimler sistemi olduğu gerçeğinin görmezden gelinmesidir. Oysa Batı ortaçağında, yedi liberal sanat (septem artes liberales) nasıl felsefenin içerisindeyse, tıpkı bunun gibi İslam ortaçağında da bilimler felsefenin içerisindedir ve felsefe, felsefî düşünme biçimi olmanın yanında aynı zamanda bir tür aklî/felsefî bilimler sistemidir. Felsefe, bir bilimler sistemi olması bakımından, bu bilimlerin öğretimine yönelik bir eğitim programı niteliği de taşımaktadır. Dolayısıyla Gazzâlî, filozofların genel dünya görüşlerini eleştirirken, onların aklî/felsefî bilimler sistemini de köklü bir eleştiriye tabi tutmuştur. Bu eleştiriler, aklî/felsefî bilimlerin, Gazzâlî’nin yorumladığı biçimiyle İslam’ın genel dünya görüşüyle örtüşüp örtüşmediğini göstermeye dönüktür ve din odaklı bir bakış açısıyla bu bilimlerin bir tür çözümlemesini içerir. İşte bu makale Gazzâlî’nin akli-felsefi bilimler eleştirisine odaklanmaktadır.

Al-Ghazzali’s Criticism of the Philosophical/Rational Sciences and Its Impact on the History of Science

The modern research often claims that al-Ghazzâlî has responsibility in the decline of philosophy and the eclipse of reason in the Islamic culture, yet, his influence on the history of the Islamic science has been largely neglected. The main reason for this is the disregard for the fact that philosophy at the time was also a system of sciences. However, just as the seven liberal arts (septem artes liberales) were included into the philosophy in the middle ages of the West, the sciences are also included into the philosophy in the middle ages of the Islamic culture and contemporary philosophy was the system of intellectual/philosophical sciences as well. Furthermore, considering that it was a system of sciences, philosophy also had the quality of being an educational program for teaching these sciences. Thus when al-Ghazzâlî criticized the general world views of the philosophers, he radically criticized their philosophical/rational systems. These criticisms aim at showing whether they overlap with the al-Ghazzâlî’s interpretation of general Islamic world view and analyzing these sciences from a religious point of view. Hence, this article focuses on al-Ghazzâlî’s critique on philosophical/rational sciences.

___

  • Abelson, P., The Seven Liberal Arts (A Study Mediaeval Culture), New York 1906.
  • Akyüz, Y., Türk Eğitim Tarihi, PegemA Yayınları, Ankara 2012.
  • Atay, H., “Önsöz”, Fahreddin Razî’nin Kelâm’a Giriş’i (el-Muhassal) içinde, KB Yayınları, Ankara 2002.
  • Atay, H., “Medreselerin Gerilemesi”, AÜİF Dergisi, sayı: 24, Ankara 1981.
  • Aydın, H., Eski Yunan’dan İslam’ın Klasik Çağına Neden Kavramı ve Nedensellik Sorunu, Bilim ve Gelecek Kitaplığı, İstanbul 2009.
  • Bouthoul, G., Zihniyetler, çev.: Selmin Evrim, İÜEF Yayınları, İstanbul 1975.
  • Câbirî, M. A., “Gazâlî Düşüncesinin Temel Unsurları ve Çelişkileri”, çeviren: Mesut Okumuş, AÜİF Dergisi, cilt: XLIV, sayı: 1, 2003.
  • Çilingir, L.- Yıldız, M.- Aydın, H., İslam’ın Klasik Çağında Bir Felsefi Sorun Olarak Siyaset, Elis Yayınları, Ankara 2016.
  • Dağ, M., “İslam Felsefesinin Bazı Temel Sorunları Üzerinde Düşünceler”, OMÜİF Dergisi, sayı: 5, Samsun 1991.
  • Dağ, M., “İmam El-Haremeyn el-Cüveyni’de Nedensellik Kuramı”, OMÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 2, sayı: 2, 1987.
  • el-Mulhim, A. E., el-Felsefe el-Arabiyye (Müşkilât ve Hulûl), Beyrut 1994.
  • Emin, A., İslam’ın Bugünü, çev.: Abdulvehhab Öztürk, Gaziantep 1977.
  • Gazâlî, E. H., Bâtınîliğin İçyüzü (Fedâihu’l Bâtıniye/El-Mustazhirî), çev.: Avni İlhan, TDV Yayınları, Ankara 1993.
  • Gazâlî, E. H., Felsefenin Temel İlkeleri (Makâsıd el-Felâsife), çev.: Cemaleddin Erdemci, Ankara 2001.
  • Gazâlî, E. H., Kimya-yı Saâdet, çeviren: A. Faruk Meyan, Bedir Yayınevi, İstanbul 1979.
  • Gazzâlî, E. H., “er-Risâle el-Ledünniyye”, Mecmu‘a er-Resâ’il el-İmâm el-Gazzâlî içinde, cilt: I, Beyrût 1986.
  • Gazzâlî, E. H., “Eyyuhâ el-Veled”, Mecmu‘a er-Resâ’il el-İmâm el-Gazzâlî içinde, cilt: I, Beyrût 1986.
  • Gazzâlî, E. H., “Faysalu’t Tefrika Beyne’l-İslam ve’z-Zendaka”, İslâmda Müsâmaha içinde, hazırlayan: Süleyman Uludağ, Marifet Yayınları, İstanbul 1990. Gazzâlî, E. H., “Hulâsa et-Tasânîf fî et-Tasavvuf”, Mecmu‘a er-Resâ’il el-İmâm el-Gazzâlî içinde, cilt: IV, Beyrût 1986.
  • Gazzalî, E. H., el-Munkizu min ed-Dalâl, Hakikat Kitabevi, İstanbul 1984.
  • Gazzâli, E. H., İhyâ’ Ulûm ed-Dîn, cilt: I, Beyrût, tarihsiz.
  • Gazzâli, E. H., Mustasfa (İslam Hukuk Metodolojisi), cilt: I, çev.: Yunus Apaydın, Klasik yayınları, İstanbul 2006.
  • Gazzali, E. H., Tehafüt el-Felasife, çev.: Bekir Sadık, Ahsen Yayınları, İstanbul 2002.
  • Gazzâlî, E. H., Tehâfüt el-Felâsife, Tahkik: Maurice Bouyges, Beyrût 1927.
  • Gazzâlî, Felsefenin Temel İlkeleri (Makasıd el-Felâsife), çev.: Cemaleddin Erdemci, Vadi Yayınları, Ankara 2001.
  • Goldziher, I., “The Attitude of Orthodox Islam Toward the Ancient Sciences”, neşr. ve çev.: M. L. Swartz, Studies on İslâm, New York 1981.
  • Halevi, L., “The Theologian’s Doubts: Natural Philosophy and the Skeptical Games of Ghazali”, Journal of the History of Ideas, vol. 63, no.1, 2002
  • Hoodbhoy, P., İslam ve Bilim, çev.: Eser Birey, Cep/Düşün Yayınları, İstanbul 1992.
  • İbn Rüşd, Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Tehâfüt et-Tehâfüt), cilt: I-II, çev.: Kemal Işık ve Mehmet Dağ, Kırkambar Yayınları, İstanbul 1998.
  • İbn Sînâ, “Risâle fî Aksâm el-Ulûm el-Akliyye”, Tis’u Resâ’il fî’l-Hikme ve’t-Tabi’iyyât, Kahire 1908.
  • İbn Tufeyl, Hay bin Yakzan, çev.: M. Şerafettin Yaltkaya ve Babanzade Reşit, (İbn Sînâ’ın Hay bin Yakzan’ı ile birlikte basım), YK Yayınları, İstanbul 1996.
  • Jansses, J., “al-Ghazzâlî’s Tahâfut: Is It Really a Rejection of Ibn Sînâ’s Philosophy?”, Journal of Islamic Studies, 12: 1, 2001.
  • Kutluer, İ., İslamda Felsefe Tasavvuru, İz Yayınları, İstanbul 2013.
  • Makdisi, G., İslam’ın Klasik Çağında ve Hıristiyan Batı’da Beşeri Bilimler, çev.: H. Tuncay Başoğlu, Klasik yayınları, İstanbul 2009.
  • Sayılı, A., Ortaçağ İslam Dünyasında İlmî Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri, DTCFFAE Araştırma Dergisi içinde, cilt:I, Ankara 1963.
  • Taylan, N., Gazzali’nin Düşünce Sisteminin Temelleri, MÜİF Yayınları, İstanbul 1989.
  • Tritton, A. S., İslam Kelâmı, çev.: Mehmet Dağ, AÜİF Yayınları, Ankara 1983.
  • Uludağ, S., İslam Düşüncesinin Yapısı, Dergah Yayınları, İstanbul 1979.
  • Yıldırım, C., Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul 1994.
  • Yıldırım, H., “Tehâfütlerin İslam Düşüncesindeki Yeri ve Önemi”, Hikmet Yurdu, cilt: 4, sayı: 7, 2011.