Osmanlı Düşünce Hayatında Bilimsel Materyalizm’in Etkisi: Materyalizm Kavgası

XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı düşünce hayatına aktarılmaya başlanan modern felsefe akımları arasında Almanya kökenli bilimsel materyalizm de bulunmaktadır. Ludwig Büchner ve Ernst Haeckel gibi önemli temsilcilerinin eserleri ile aktarılmış olan bu akım Osmanlı düşünce hayatında kendisine çok sayıda taraftar ve savunucu bulmuştur. Buna bağlı olarak da çok sayıda reddiyenin yayımlanmasına neden olmuş ve düşünce hayatının çeşitli alanlarında sürmüş olan bir kavgaya yol açmıştır. Bu makalede XIX. yüzyılın son çeyreğinden Cumhuriyet’in erken dönemlerine kadar etkisi görülebilen Materyalizm Kavgası’nın seyri, kapsamı ve burada yer alan düşünürler değerlendirilmiştir.

The Influence of Scientific Materialism on the Ottoman Thought: The Materialism Dispute

German scientific materialism was among the modern philosophies which started to influence the Ottoman thought from the mid-19th century onwards. This philosophy, transferred through the works of important representatives such as Ludwig Buechner and Ernst Haeckel, found many supporters and defenders within the Ottoman intellectual life. Consequently, several refutations have also been published and this caused a dispute spanning various fields of the intellectual life. This article examines the course and scope of the Materialism Dispute, the thinkers participating in it and its influence, which can be observed from the last quarter of the 19th century to the early Republican period.

___

Ahmed Nebil, “Bir izah”, Red ve İsbât, Harputîzâde Hacı Mustafa Efendi, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: İbrahim Hakkı Kaynak ve Ali Utku, Konya: Çizgi, 2014,401-404.
Akgün, Mehmet, Materyalizmin Türkiye’ye Girişi. Ankara: Elis, 2005.
Akgün, Mehmet, Türkiye’de Klasik Materyalizmin Eleştirileri. Ankara: Elis, 2014.
Arar, İsmail, “Ayni, Mehmet Ali”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişimtarihi 20 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/ayni-mehmet-ali.
Bağcı, Rıza, Baha Tevfik’in Hayatı Edebî ve Felsefî Eserleri Üzerinde Bir Araştırma, İzmir: Kaynak, 1996.
Büchner, Louis, Mâdde ve Kuvvet, Çev.: Baha Tevfik ve Ahmed Nebil, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Kemal Kahramanoğlu ve Ali Utku. Konya: Çizgi, 2012.
Büchner, Ludwig, Kraft und Stoff – Empirisch-naturphilosophische Studien in allgemein—verstaendlicher Darstellung. Frankfurt a.M.: Meidinger Sohn & Co, 1855.
Bolay, Süleyman Hayri, Türkiye’de Ruhçu ve Maddeci Görüşün Mücadelesi. Ankara: Nobel, 2008.
Çankaya, Levent, “Ali Sedad’ın “Kavâ’idü’t-Tahavvülât Fî Harekâti’z-Zerrât” Adlı Eseri ve Termodinamiğin Türkiye’ye Girişi”, Yayımlanmamış doktora tezi, Ankara Üniversitesi, 2016.
Demir, Remzi, “Evrim Kuramı’nın Türkiye’ye girişi ve etkileri”, Bilim ve Ütopya 269 (2016): 10-19. Demir, Remzi, “Geçmişten Günümüze Türkiye’de Episteme ve Epistemik Cemaatler”, Historia 1923 Sayı 3, (2017), 22-30.
Demir, Remzi, “Materyalizme Reddiye: Tedkîk-i Ecsâm”, Tedkîk-i Ecsâm, Fatma Aliye Hanım, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Ali Utku ve Arzu Ekinci, Konya: Çizgi, 2009, 9-17.
Demir, Remzi “Osmanlı Düşüncesinin Oluşum Dönemi’ne Genel Bir Bakış”, Historia 1923 Sayı 2 (2016), 279-307. Demir, Remzi, Philosophia Ottomanica, Cilt 3. Ankara: Lotus, 2007.
Demir, Remzi ve Bilal Yurtoğlu, “Unutulmuş Bir Osmanlı Düşünürü Hoca Tahsin Efendi’nin Târîh-i Tekvîn Yâhûd Hilkat Adlı Eseri ve Haeckelci Evrimciliğin Türkiye’ye Girişi”, Târîh-i Tekvîn Yâhûd Hilkat, Hoca Tahsin, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Remzi Demir, Bilal Yurtoğlu ve Ali Utku. Konya: Çizgi, 2011, 7-27.
Demir, Remzi ve Bilal Yurtoğlu, “Vahdet-i Mevcûd: Bahâ Tevfîk ve Ahmed Nebîl’in Haeckel’den Bir Tercümeleri”, Vahdet-i Mevcûd – Bir Tabî’at ‘Âliminin Dîni, Ernst Haeckel, Çev.: Baha Tevfik ve Ahmed Nebil, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Remzi Demir, Bilal Yurtoğlu ve Ali Utku. Konya: Çizgi, 2014, 7-16.
Duymaz, Recep, “Celâl Nuri İleri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi 20 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/celal-nuri-ileri.
Eliyatkın, Melda Merve, “Musa Kâzım Efendi’nin Hayatı, Eserleri ve Din Anlayışı”. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi, 2016.
Emin Feyzi, İlim ve İrâde, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Ali Utku ve Uğur Köroğlu. Konya: Çizgi, 2012.
Erbay, Erdoğan ve Ali Utku, “Hikmet-i Mâddiyyeden Hikmet-i İslâmiyyeye Ahmed Midhad Efendi”, Ben Neyim? Hikmet-i Mâddiyyeye Müdâf’a, Ahmed Midhat, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Erdoğan Erbay ve Ali Utku. Konya: Çizgi, 2012, 7-25.
Ertuğrul, İsmail Fennî, Materyalizmin İflâsı ve İslâm, Cilt 1-2, Sadeleştiren Abdülhalim Kılıçsoy. İstanbul: Sebil, 1996.
Günaltay, M. Şemseddin, Felsefe-i Ûlâ, Haz.: Nuri Çolak. İstanbul: İnsan, 1994.
Hanioğlu, M. Şükrü, “Abdullah Cevdet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi 20 Eylül 2010. https://islamansiklopedisi.org.tr/abdullahcevdet
Hanioğlu, M. Şükrü, Bir Siyasal Düşünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dönemi. İstanbul: Üçdal, 1981.
Hanioğlu, M. Şükrü, “Blueprints for a Future”, Late Ottoman Society – The Intellectual Legacy, Ed.: Elizabeth Özdalga, 27-116. Oxfordshire: Routledge 2005.
Harputîzâde Hacı Mustafa Efendi, Red ve İsbât, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: İbrahim Hakkı Kaynak ve Ali Utku. Konya: Çizgi, 2014.
İsmail Ferid, İbtâl-i Mezheb-i Mâddiyyûn, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Ali Utku ve Abazar Sepehri. Konya: Çizgi, 2012.
Kahramanoğlu, Kemal ve Ali Utku, “Madde ve Kuvvet: Osmanlı Popüler Materyalizminin Elkitabı”, Madde ve Kuvvet, Louis Büchner, Çev.: Bahâ Tevfîk ve Ahmed Nebil, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Kemal Kahramanoğlu ve Ali Utku. Konya: Çizgi, 2012, 7-18.
Kara, İsmail, “Ertuğrul, İsmail Fenni”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt 1, Ed.: Ekrem Çakıroğlu, İstanbul: Yapı Kredi, 1999. 417.
Karakoç, İrfan, “Çika, Ahmet Nebil”,Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi, Cilt 1, Ed.: Ekrem Çakıroğlu, İstanbul: Yapı Kredi, 1999. 359.
Karaman, Hayreddin, “Efgani Cemâleddin”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi 20 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/efganicemaleddin.
Kaynak, İbrahim Hakkı ve Ali Utku, “Harputîzâde Hacı Mustafa Efendi’nin Red ve İsbât’ı: Ludwig Büchner’in Madde ve Kuvvet’ine Reddiye”, Red ve İsbât, Harputîzâde Hacı Mustafa Efendi, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: İbrahim Hakkı Kaynak ve Ali Utku, Konya: Çizgi, 2014, 7-14.
Köksal, Mehmet, “Fatma Âliye’de Felsefe ve Kelam”, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2011.
Mollaer, Fırat, “Tunç, Mustafa Şekip”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi 20 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/tunc-mustafasekip.
Odabaşı, Arda, “Felsefe Mecmuası”, Felsefe Mecmûası, Baha Tevfik ve diğerleri, Yayına Hazırlayan: Abdullah Öztop. Konya: Çizgi, 2016, 13-28.
Odabaşı, Arda, “Suphi Ethem Bey ve Beşer ve Tabiat Dergisi”, Bilim ve Ütopya 159 (2007): 28-42.
Okay, Orhan, Beşir Fuad: İlk Türk Pozitivist ve Natüralisti. İstanbul: Dergah, 2008.
Okay, M. Orhan, “Ahmed Midhat Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi 20 Şubat 2019. URL: https://islamansiklopedisi.org.tr/ahmed-midhat-efendi
Özervarlı, M. Sait, “Yeni İlm-i Kelâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi 20 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/yeni-ilm-ikelam.
Pekdoğan, Celal, “Kılıçzâde Hakkı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi 20 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/kiliczadehakki.
Polat, Nazım H., “Rübâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim tarihi 20 Şubat 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/rubab.
Poyraz, Serdar, “Science versus Religion: The Influence of European Materialism on Turkish Thought, 1860-1960.” Yayımlanmamış doktora tezi, Ohio State University, 2010.
Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, Hangi Meslek-i Felsefeyi Kabûl Etmeliyiz? Dârü’l-Fünûn Efendilerine Tahrîrî Konferans, Sadeleştirenler ve Yayına Hazırlayanlar: Kemal Kahramanoğlu ve Ali Utku. Konya: Çizgi, 2016.
Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi, Huzûr-ı Akl ü Fende Mâddiyyûn Meslek-i Dalâleti, Sadeleştiren ve Yayına Hazırlayan: Erdoğan Erbay ve Ali Utku. Konya: Çizgi, 2012.
Taştan, Fatih, “Philosophical Movements in Ottoman Intellectual Life at the Beginning of the 20th Century and their Impact on Young Turks Thought”. Yayımlanmamış doktora tezi, Orta Doğu Teknik Üniversitesi, 2013.
Toku, Neşet, Türkiye’de Anti-Materyalist Felsefe, İstanbul: Beyan, 1996.
Utku, Ali ve Abazar Sepehri, “İsmail Ferid’in İbtâl-i Mezheb-i Mâddiyyûn’u: Ludwig Büchner’in Madde ve Kuvvet’ine Reddiye”, İbtâl-i Mezheb-i Mâddiyyûn, İsmail Ferid, Sadeleştiren ve Yayına Hazırlayan: Ali Utku ve Abazar Sepehri. Konya: Çizgi 2012, 7-18.
Ülken, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: İş Bankası Kültür, 2013.