Fareler ve İnsanlar: 20. Yüzyılın Başında Galata Limanında Hijyen, Veba ve Farelerle Mücadele

Beşerî varoluşun ilk dönemlerinden bu yana insan, doğal afetler karşısında kimi kez çaresiz kalarak bunun Tanrı(lar)’ın gazabı olduğuna kanaat getirmiş kimi kez de karşılaştığı sorunlarla yüzleşerek onların üstesinden gelmeye çabalamıştır. Deprem, sel, heyelan, yangın ya da çığ gibi doğal tehlikelere cevaben barajlar inşa edilmiş, ormanlar ıslah edilmeye çalışılmış, tarım teknolojisi ve gıda depolama işlemleri geliştirilmiştir. Doğaya gereksizce müdahalede bulunan çoğu zaman insanın bizatihi kendisi olmuş, ama birtakım hayvan türleri de ekosistemlerindeki aksama nedeniyle dönemsel olarak felaketlere yol açmıştır. Bu tehditlerden biri de tarım ürünlerine zarar veren, kemirgen bir canlı olması hasebiyle etrafını tahrif eden ve daha ziyade lağım türünden mekânlarda yaşamasıyla türler arasında ya da tür içinde hastalık taşıyan farelerdir. Bu makale, 1880-1905 yılları arasında Galata’da bir afet biçimi olarak fare tehditlerine karşı alınan önlemleri kamu sağlığı ve hijyen arayışı bağlamında tartışmayı amaçlamaktadır.

Of Mice and Men: Hygiene, Plague and Fight Against the Rats in Galata Harbout at the Onset of the 20th Century

Since the dawn of the mankind, humans sometimes could find no way out of natural disasters and were convinced that these incidents were the wraths of God(s). At other times, they tried to overcome their problems by facing them. Dams were built, forests were attempted to be renewed, agricultural technology and food storage processes were improved as an answer to the natural menaces as earthquake, flood, landslide, fire or avalanche. However, the unnecessary interventions to the nature were mostly by the humans themselves. On the other side, some animals caused periodical disasters because of the setbacks in their ecosystem. One of these animals were rats that damaged the agricultural products, destroyed their surroundings since they were rodents and carried diseases between and within the species as pests that lived mostly in the sewers. This article aims to discuss the measures taken against mice in Galata within the context of hygiene and public health between the years of 1880-1905.

___

Süreyya, Mehmed, Anadolu’da Tarla Fareleri ve Domuzların Ecnâs ve Tarz-ı İtlâflarından Bahis Risâledir, İstanbul: Teşebbüs Matbaası, 1339.
Storer, Tracy I., Controlling Rats and Mice, Berkeley: University of California Press, 1952.
Sıhhiye ve Muavenet-i İçtimaiye Vekâleti, Veba Talimatnâmesi ve İtlâf-ı Fare Rehberi, İstanbul: Yeni Matbaa, 1341 (1922).
Panzac, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), çev. Serap Yılmaz, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
Mazak, Mehmet ve Fatih Güldal, Tanzifat-ı İstanbul: Osmanlı’dan Günümüze Temizlik Tarihi, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2011.
Lantz, David E., “House, Rats and Mice”, Farmers’ Bulletin 896 (Ocak 1917), Washington: United States Department of Agriculture.
İmzasız, “Yeni Bir Fare Kapanı”, Maarif 2, no. 28, 20 Şubat 1307 (4 Mart 1892), 32.
İmzasız, “Mütenevvia”, Servet-i Fünûn 4, no. 100, 29 Kânunusani 1308, 347.
İmzasız, “Musâhabe-i Zirâiyye: Tarla Fareleri”, Servet-i Fünûn 28, no. 716, 30 Kânunuevvel 1320, 216-218.
İmzasız, “İnsanların Düşmanları: Zehirli Yılanlara Karşı-Şehir Faresi, Tarla Faresi-Sineklerin Mazarratı-Sineklerden Nasıl Korunmalı-Yumurtaları Mahvedelim”, Servet-i Fünûn 44, no. 1134, 14 Şubat 1328 (27 Şubat 1913), 367-372.
Hinton, M. A. C., Rats and Mice as Enemies of Mankind Londra: The British Museum, 1918.
Erler, Mehmet Yavuz, Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları (1800-1880), İstanbul: Libra Kitap, 2012.
Erler, Mehmet Yavuz, “XIX. Yüzyıldaki Bazı Doğal Afetler ve Osmanlı Yönetimi”, Türkler 13, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 762-770.
Douglas, Mary, Saflık ve Tehlike: Kirlilik ve Tabu Kavramlarının Bir Çözümlemesi, çev. Emine Ayhan, İstanbul: Metis Yayınları, 2005.
Demirtaş, Mehmet, “XVI. Yüzyılda Meydana Gelen Tabii Afetlerin İstanbul’un Sosyal ve Ekonomik Hayatına Etkilerine Dair Bazı Misaller”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4, no. 2, 2004: 37-50.
Demir, Alpaslan, “Osmanlı Devleti’nde Fare Problemleri ve 1866 Tırhala Fare İstilası”, Prof. Dr. Eşref Buharalı’ya Armağan: Türk Tarihine Dair Yazılar II, ed. Alpaslan Demir, Tuba Kalkan ve Eralp Erdoğan, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2017, 435-447.
Ayar, Mesut ve Yunus Kılıç, “Osmanlı’da Vebanın Sona Erişine Dair Bir Değerlendirme”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 17, no. 2, Kış 2017, s. 163-181.
Akif Bey, Ekinlere Zarar Veren Fareleri Telef Etmenin Usulleri. Halep: Halep Lüks Matbaası, 1331.
Y.PRK.ŞH.- 11/63.
Y.PRK.AZJ.- 41/25
Y.MTV.- 222/44
Y.A.HUS.- 432/67
İ.SH.- 3/46
İ.HUS.- 95/54
DH.MKT.- 543/75; 2575/41; 852/20; 920/32
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (B.O.A.)