KÖL TİGİN VE BİLGE KAĞAN YAZITLARINDAKİ TEŊRİTEG TEŊRİDE BOLMIŞ TÜRÜK BİLGE KAGAN VE TEŊRİTEG TEŊRİ YARATMIŞ TÜRÜK BİLGE KAGAN İBARELERİ ÜZERİNE

Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarındaki teŋriteg teŋride bolmış türük bilge kagan (KT G 1 - BK K 1) ve teŋriteg teŋri yaratmış türük bilge kagan (BK D 1 - BK G 13) ibareleri araştırmacılar tarafından şimdiye kadar farklı şekillerde yorumlanmış ve değişik anlamlar verilmiştir. İlgili ibarelerde yer alan kelimelerin işaretlerinde ittifak söz konusudur. İbarelerin yazı çevrimleri her zaman aynı şekilde yapılmıştır. Ancak ibarelerin anlamlandırılmasında farklı görüşler vardır. İbarelerin farklı olarak yorumlanmasının sebebi anlamlandırma tercihleridir. İlgili ibarelerin doğru anlaşılması için Köktürk harfli diğer yazıtlar, yazıtlardaki benzer kullanımlar dikkate alınarak tarih, mitoloji, kültür ve inanç çerçevesinde konunun ele alınıp değerlendirilmesi gerektiği düşüncesindeyiz. Makalede, söz konusu ibarelerle ilgili önceki anlamlandırma teklifleri listelenmiş, yapılan anlamlandırma teklifleri analiz edildikten sonra yapılan değerlendirmeler neticesinde teŋriteg teŋride bolmış türük bilge kagan ve teŋriteg teŋri yaratmış türük bilge kagan ibarelerinin anlamlarının ayrı ayrı değerlendirilmesi gerektiği sonucuna ulaşılmıştır. Bu bağlamda, ilgili ibarelerin anlamları yeniden değerlendirilmiştir.

On the Statements ‘Teŋriteg Teŋride Bolmış Türük Bilge Kagan’ and ‘Teŋriteg Teŋri Yaratmış Türük Bilge Kagan’ in Köl Tigin and Bilge Kagan Inscriptions

The statements “teŋriteg teŋride bolmış türük bilge kagan (KT G 1 - BK K 1)” and “teŋriteg teŋri yaratmış türük bilge kagan (BK D 1 - BK G 13)” in the Köl Tigin and Bilge Kagan Inscriptions have been rendered differently by the researchers and they have offered different interpretations. There is a unanimous consent about the signs of the words in the statements. Although the transcriptions of the statements have always been done in the same manner, it is observed that there have been differences in their interpretations. The reason behind this difference is the different interpretation choices. We consider that, in order to understand these mentioned statements accurately, other inscriptions written in Kokturk alphabet and similar usages in these inscriptions should be investigated within a comprehensive evaluation of the subject in history, mythology, culture and belief. In this article, previous interpretation suggestions about these statements were listed, and following an analysis of these interpretation suggestions, it was concluded that the meanings of the statements “teŋriteg teŋride bolmış türük bilge kagan (KT G 1 - BK K 1)” and “teŋriteg teŋri yaratmış türük bilge kagan (BK D 1 - BK G 13)” should be evaluated separately. In this context, the meanings of the mentioned statements were reevaluated.

PDF

___

Ağca, F. (2015). Eski Türkçe Kö:K Teῃri ve Kö:K Kalık ikilemeleri üzerine. Türkbilig, 2015/30, 201-221.
Akgün, T. (2011). Gazali ve İbn Rüşd’e göre yaratma. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara.
Albayrak, K. (1991). Eski Türk dini tarihi açısından Ziya Gökalp’in eserlerinin tedkiki. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Kayseri.
Aydın, E. (2015). Yenisey yazıtları. Konya: Kömen Yayınları.
Aydın, E. (2018-1). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Aydın, E. (2018-2). Orhon yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Barutçu Özender, F. S. (1996). Teŋriteg Teŋride bolmış Türük Bilge Kagan ve Teŋriteg Teŋri yaratmış Türük Bilge Kagan ibareleri üzerine. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz’a Armağan kitabı içinde (ss. 89-100). Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları XXXII/1-2.
Bayat, F. (2011). Türk mitolojik sistemi 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Berta, Á. (2010). Türk ve Uygur runik yazıtlarının karşılaştırmalı yayını. (çev. Emine Yılmaz). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
Çoruhlu, Y. (2019). Türk mitolojisinin kısa tarihi. İstanbul: Alfa Yayınları.
Divitçioğlu, S. (2016). Orta Asya Türk imparatorluğu. İstanbul: Alfa Yayınları.
Ercilasun A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Erdal, M. (1991). Old turkic word formation, a functional approach to the lexicon. Vol. I-II, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
Erdem, M. D. & Demirci, Ü. Ö. (2019). Köktürkçe. Ankara: Pruva Yayınları.
Ergin, M. (2007). Orhun abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
Esin, E. (2001). Türk kozmolojisine giriş. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Gökalp, Z. (1976). Türk medeniyeti tarihi. (haz. Kâzım Yaşar Kopraman - Afşar İsmail Aka). Ankara: Kültür Bakanlığı.
Gökalp, Z. (1976). Türk töresi. (haz. Hikmet Dizdaroğlu). Ankara: Kültür Bakanlığı.
Gömeç, S. (2006). Türk kültürünün ana hatları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Gözler, K. (2007). Devletin genel teorisi. Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları.
Güner, G. (2012). yarat- “yaratmak, halk etmek” fiilinin etimolojisi. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 7/3, Summer 2012, 1415-1423.
Güngör, H. (2012). Türk din etnolojisi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık. İbn Fazlan seyahatnâmesi tercümesi (1975). (haz. Ramazan Şeşen). İstanbul: Bedir Yayınevi.
İlhan, N. (2001). Zamana hükümdar olmak. Türk Dili, S:590, s.175-179.
İnan, A. (2000). Tarihte ve bugün şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
İnan, A. (2020). Eski Türk dini tarihi. Ankara: Altınordu Yayınları.
Jaspers K. (1997). Felsefe nedir?. (çev. İsmet Zeki Eyuboğlu). İstanbul: Say Yayınları.
Kafesoğlu, İ. (1980). Eski Türk dini. Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları.
Kafesoğlu, İ. (2020). Türk millî kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Kaya, C. (2012). Köktürkçe Teñri Teg Teñri yaratmış ibaresi üzerine. 7. Uluslararası Türk Dili Kurultayı, Ankara. 24 Kasım 2020 tarihinde http://www. cevalkaya.com/yazilar/ck0721.pdf adresinden erişildi.
Mahmûd el-Kâşgarî. (2007). Dîvânu Lugâti’t-Türk. (çev. Serap Tuba Yurtsever&Seçkin Erdi). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Ögel, B. (2014). Türk mitolojisi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ölmez M. (2017). Köktürkçe ve eski Uygurca dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları
Rosenberg, D. (1998). Dünya mitolojisi büyük destan ve söylenler antolojisi. (çev. Akten, Cengiz, Cüce, Emiroğlu, Kenanoğlu, Kocayiğit, Kuzhan, Odabaşı). Ankara: İmge Kitabevi.
Roux, J. P. (2020). Eski Türk mitolojisi. (çev. Musa Yaşar Sağlam). Ankara: BilgeSu Yayıncılık.
Şen, S. (2010). Orhon yazıtlarına geçen Tengri Teg Tengride bolmuş Türük Bilge Kagan ve Tengri Teg Tenrgi yaratmış Türük Bilge Kagan ifadelerinin yeni bir yorumu. 1. Uluslararası Uzak Asya’dan Ön Asya’ya Eski Türkçe Bilgi Şöleni Bildirileri kitabı içinde (ss. 251-259). Afyonkarahisar.
Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tanyu, H. (1961). Türkiye’de dinler tarihinin tarihçesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Tanyu, H. (1980). İslâmlıktan önce Türklerde tek Tanrı inancı. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
Taşağıl, A. (2017). Kök Tengri’nin çocukları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
Taşağıl, A. (2018). Gök-Türkler I-II-III. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Thomsen V. (2011). Orhon yazıtları araştırmaları. (çev. - haz. V. Köken). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Togan, A. Z. V. (2019). Umumi Türk tarihine giriş. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Turan, O. (2003). Türk cihân hâkimiyeti mefkûresi tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Türker-Küyel, M. (2014). Kut, Fârâbî ve ibn Sînâ’daki al-ʻaḳl al-Faʻâl için bir temel oluşturabilir mi?. İbn Sînâ Doğumunun Bininci Yılı Armağanı kitabı içinde. (ss. 603-724). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Wilkinson, P. (2019). Efsaneler & mitler. (çev. Emel Lakşe). İstanbul: Alfa Yayınları.
Yavuz, Y. Ş. (2013). Vücûd. 26 Kasım 2020 tarihinde https://islam ansiklopedisi. org.tr/vucud-sifat adresinden erişildi.
Yıldırım, D. (1991). Köktürk çağında Tanrı mı, tanrılar mı vardı?. Prof. Dr. Muharrem Ergin’e Armağan kitabı içinde (ss. 291-303). Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları XXVIII/1-2.
Yusuf Has Hacib. (2008). Kutadgu bilig. (çev. Reşid Rahmeti Arat). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.