Hakan DOĞAN, Ahmet DEMİR

AYNTAB (ANTEP) SANCAĞI’NDA MALİKÂNE SİSTEMİNİN İŞLEYİŞİ: DİMOSÂT-I AYNTAB MUKÂTAASI ÖRNEĞİ (1711-1730)

Osmanlı Devleti, 1695 yılından itibaren vergi sisteminin en önemli kaynaklarından olan mukâtaaları mâlikâne olarak özel şahıslara satmaya başlayarak ihtiyaç duyduğu nakdi temine etmeye çalışmıştır. İmparatorluk coğrafyasında bazı bölgelerde pilot olarak başlatılan mâlikâne sistemi Antep Sancağı’nda da uygulanmıştır. Bu yazıda, 1711-1730 yılları arasında BOA Kamil Kepeci tasnifinden seçilen vesikalar çerçevesinde Antep Sancağı’na özgü olan dimosât uygulamasının işleyişi incelenmektedir. Bununla hedeflenenler: a) 1711-1730 yılları arasında Antep Sancağı’ndaki mâlikâne uygulamasının mikro ve makro boyuttaki ekonomik katkılarını tespit edebilmektir. b) Osmanlı Devleti’nin yaşadığı mali sıkıntıları aşmaya ne ölçüde katkıda bulunduğunu belirleyebilmektir. c) Antep Sancağı özelinde, XVIII. yüzyıl boyunca Osmanlı taşrasında çözülmeye başlayan merkeziyetçi yapının, yerini yavaş yavaş yerel unsurlara bırakmasında mâlikâne sisteminin etkisini ortaya koyabilmektir. Yukarıdaki hedefler sayesinde hem XVIII. yüzyılda Antep şehrinin ekonomik yapısı ortaya konabilecek hem de şehrin bulunduğu Halep merkezli ticari ağdaki işlevselliğini tespite imkân sağlanmış olacaktır. Ayrıca bu yapının XIX. yüzyılda güç kazanan ayânlığın ortaya çıkmasına katkısı da tespit edilebilecektir.

Functioning of Malikâne System in Ayntab (Antep) Sanjak: Example of Dimosât-ı Ayntab Mukâtaası (1711-1730)

Since 1695, the Ottoman Empire tried to obtain the cash it needed by selling mukataas, one of the most important sources of its tax system, to private individuals as mâlikane. The mâlikane system (tax farming), which was started as a pilot in some regions of the empire, was also implemented in Antep Sanjak. In this article, the functioning of the dimosât practice, which is unique to Antep Sanjak, is examined within the framework of the documents selected from the BOA Kamil Kepeci classification between the years 1711-1730. Aims with this: a) To determine the micro and macro economic contributions of the mâlikane system in Antep Sanjak between 1711-1730. b) To be able to determine which extent the mâlikane system contributed to the Ottoman Empire to overcome its financial problems. c) To reveal the effect of the mâlikane system in the dissolution of the Ottoman central authority and rise of local powers in the provinces throughout the 18th century, in the case of Antep Sanjak. With these goals above, both the economic structure of the city of Aintap in the 18th century and the functionality of its economic region which was around the the city of Aleppo, will be revealed. In addition the contribution of this structure to the emergence of ayânlık (the rule of regional notables) that gained strength in the 19th century can also be determined.

PDF

___

Âşık Paşazade. (2003). Osmanoğulları’nın tarihi, (Haz. Kemal Yavuz- M. A. Saraç), İstanbul. Koç Kültür Sanat Tanıtım Yayınları.
Batmaz, E. Ş. (1999). İltizam sisteminin XVIII. yüzyıldaki boyutları. Osmanlı, C. III. Ankara. Yeni Türkiye Yayınları, 250- 257. BOA. C.ML. 5041. BOA. İE. EV. 5245. BOA. KK. 182. BOA. KK. 185. BOA. KK. 186. BOA. KK. 187. BOA. KK. 189. BOA. KK. 5040. BOA. MAD 3423.
Buluş, A. (2010). Vergi toplamanın özerkleştirilmesinin vergi toplamanın etkinliğine katkısı: İltizam sistemi ile bir mukayese. Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı: 19/1, 81- 120.
Cezar, Yavuz. (1986). Osmanlı maliyesinde bunalım ve değişim dönemi (XVIII. yy dan Tanzimat’a mali tarih), İstanbul. Alan Yayınları.
Çakır, Baki. (2003). Osmanlı mukataa sistemi (XVI- XVIII. Yüzyıl), İstanbul. Kitabevi Yayınevi.
Çınar, H. (2000). 18. yüzyılın ilk yarısında Ayntab Şehri’nin sosyal ve ekonomik durumu. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Çizakça, Murat. (1999a). İslam dünyasında ve Batı’da iş ortaklıkları tarihi, (çev; Şehnaz Layıkel), İstanbul. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Çizakça, M. (1999b). Osmanlı İmparatorluğu’nda iç borçlanmanın evrimi (XV. yüzyıldan, XIX. yüzyıla). Osmanlı, C. III. Ankara. Yeni Türkiye Yayınları, 223-226.
Darkot, B. & Dağlıoğlu, T. (1991). Ayntab, İA, II. İstanbul. MEB, 64- 67.
Demirkent, Işın. (1974). Urfa Haçlı Kontluğu tarihi. İstanbul. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Doğan, M. (2006). Ankara Sancağı’nda timar Sistemi’nin dönüşümü. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
Faroqhi, S. (ed.). (2011). Türkiye tarihi (1603-1839) Geç Osmanlı İmparatorluğu, Çeviren: Fethi Aytuna. İstanbul. Kitap Yayınevi.
Genç, M. (2000). İltizam. DİA, XII. İstanbul, 154-158.
Genç, M. (2003). Malikâne, DİA, XXVII. Ankara, 516-518.
Genç, M. (2006a). Mukâtaa, DİA, XXXI. İstanbul, 129-132.
Genç, Mehmet. (2000). Osmanlı İmparatorluğunda devlet ve ekonomi. İstanbul. Ötüken Yayınları.
Genç, M. (2006b). Osmanlı maliyesinde mukataa kavramı. Osmanlı Maliyesi Kurumlar ve Bütçeler 1, (Haz. Mehmet Genç- Erol Özvar). İstanbul. Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları, 57-64.
Genç, M. (1973). Osmanlı maliyesinde malikâne sistemi. Türkiye İktisat Tarihi Semineri Metinler/ Tartışmalar, 8- 10 Haziran, (ed. Osman Okyar). Ankara. Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 231- 292.
Gökbilgin, T. (1952). XVI. asırda mukataa ve iltizam işlerinde kadılık müessesesinin rolü. IV. Türk Tarih Kongresi (10-14 Kasım 1948). Ankara. TTK, 433- 444.
İbn Kemal. (1991). Tevârih-i Âl-i Osman VII. defter (Tenkidli transkripsiyon), (Haz. Şerafettin Turan). Ankara. TTK.
İnalcık, H. (1996). Köy, köylü ve imparatorluk. Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler. İstanbul. Eren Yayınları, 1- 14.
İnalcık, Halil & Quataert, Donald (ed.). (2000). Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik ve sosyal tarihi, c. I: 1300-1600. (çev. Halil Berktay). İstanbul. Eren Yayınları.
Kuzucu, S. (2016). XVIII. yüzyılın ilk yarısında Antep’te avârız vergisinin uygulanışı (Şer’iyye Sicillerine Göre). Gaziantep University Journal of Social Sciences, 15 (1), 101-118.
Mehmed Neşrî. (1995). Kitâb-ı Cihan-nümâ: Neşrî Tarihi, c. II (Yay. Faik Reşit Unat-Mehmed A. Köymen). Ankara. TTK.
Özdeğer, H. (1988). On Altıncı Asırda Ayıntâb Livâsı, c. I. İstanbul. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Türk İktisat ve İctimaiyat Tarihi Araştırmaları Merkezi Yayınları.
Özbay, R. D. (2009). 17. yüzyılda iltizam sisteminde peşin mukataa satışlarından, malikâne uygulamasına (1656-1658)”. Uluslararası 7. Bilgi, Ekonomi ve Yönetim Kongresi Bildiriler Kitabı. İstanbul. 2108- 2125.
Özdeğer, H. (1996) Gaziantep, DİA, XIII, İstanbul, 466- 469.
Özkaya, Y. (1978). XVIII. yüzyılın ilk yarısında yerli ailelerin âyânlıkları ele geçirişleri ve büyük hânedanlıkların kuruluşu”. Belleten, XLII/168, Ekim, 667- 675.
Öztürk, N. (2006). Mukâtaalı vakıf. DİA, XXXI. İstanbul, 132-134.
Özvar, Erol. (2003). Osmanlı maliyesinde malikâne uygulaması. İstanbul. Kitabevi Yayınevi.
Pakalın, M. Z. (1983). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, c. II. Ankara. MEB Yayınları, 1983.
Pamuk, Ş. (2002). Kuruş. DİA, XXVI. İstanbul, 458- 459.
Şahin, H. (2013). XVI- XVIII. yüzyıllarda Osmanlı mukâtaa sisteminde yönetim ve örgütlenme. The Journal of Academic Social Science Studies, International Journal of Social Science, June, 1019- 1037.
Şemseddin Sami. (1996). Kâmûs-ı Türkî. İstanbul, Çağrı Yayınları.
Tabakoğlu, A. (1985). Gerileme dönemine girerken Osmanlı maliyesi. İstanbul. Dergâh Yayınları.
Tabakoğlu, A. (1994). Türk iktisat tarihi. İstanbul. Dergâh Yayınları.
Tursun Bey. (1977). Târih-i ebü’l-feth, (Haz. Mertol Tulum). İstanbul. İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
Ünal, M. Ali. (1991). XVI. yüzyıl sonlarında bir iltizam sözleşmesi. Tarih İncelemeleri Dergisi, c. 6. İzmir. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 59- 77.
Yılmazçelik, İ. (1998). XVIII. yüzyılda Gaziantep’in idarî, fizikî ve sosyo-ekonomik durumu. Osmanlı Araştırmaları/The Journal of Ottoman Studies. XVIII, İstanbul, 105- 123.
www.ttk.gov.tr/genel/tarih-cevirme-kilavuzu/
83 Numaralı Mühimme Defteri (1036- 1037/1626-1628) Özet- Transkripsiyonİndeks ve Tıpkı Basım. (2001), Ankara. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 54.