Yazınsal Çeviride Etik İkilemler: Türkçede Bab-ı Ali’nin Baş Tercümanlarından Andrew Ryan’ın Hatıraları

Yazın çevirmeni çeviri sürecine dahil olan diğer eyleyenlerle birlikte, eserin erek okura nasıl sunulacağına, karşılaştığı çeviri problemlerini nasıl çözeceğine karar verirken etik ikilemlerle karşılaşır. Çeviri eyleminin doğrusal düzlemde gerçekleşmediği durumlar, karşılaşılan ikilemleri artırmaktadır. Cecilia Alvstad (2020, s. 181) yeniden yazılan kaynak metinler, yeniden çeviriler ve ara dilden çevirileri yazınsal çeviri etiğine yeni boyutlar kazandıran üç karmaşık çeviri durumu olarak nitelendirmektedir. Bu çalışmada, “aslına çeviri”ler (Öztürk Kasar, 2012) Alvstad’ın çeviri durumlarına ek olarak, çeviri etiği açısından farklı boyutları olan dördüncü özel çeviri durumu olarak önerilmektedir. Özgün eser olarak üretilmesine rağmen özünde zihinsel çeviri işlemi barındıran “özde çeviri”lerin (Öztürk Kasar, 2012) çıkış diline çevrilmesiyle “aslına çeviri”ler ortaya çıkmaktadır. Hipotez, Bab-ı Ali’nin son tercümanı Andrew Ryan’ın eseri, The Last of the Dragomans (1951) ve eserin Türk yazın dizgesindeki aslına çevirileri üzerinden sorgulanmaktadır. Gerçekleştirilen inceleme, eserin aslına çevirileri arasında “gizli çeviri” (Toury, 1995) olduğunu ortaya koymuştur. 1957’den 2015’e dek iki farklı eserde kullanılan gizli çeviride, Türk tarihini ve kültürünü yabancının gözünden yabancılara aktaran eser Türkçeye dönerken çeviri sürecine dahil olan Türk eyleyicilerin kendi kültürlerine yönelik olumsuz iddiaları değiştirdikleri gözlemlenmiştir. Bulgular, Türk yazın dizgesindeki aslına çeviriler arasında başka gizli çeviriler var mıdır sorusunu akla getirmekte, aslına çeviri olgusu üzerinden çeviri etiğinin farklı boyutlarına dikkat çekmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Yazınsal çeviri, çeviri etiği, yazınsal çeviri etiği, aslına çeviri, gizli çeviri

Ethical Dilemmas in Literary Translation: The Memoirs of Andrew Ryan, One of the Chief Translators of Bab-ı Ali

Literary translators face ethical dilemmas on how to present a text and solve the translation problems alongside the other agents involved in the translation process. Situations involving complex translations increase the encountered dilemmas even more. Cecilia Alvstad (2020, p. 181) stated that rewritten source texts, retranslations, and indirect translations raise new issues regarding the ethics of literary translations. This study proposes the phenomenon of retro-translation [Fr. rétro-traduction]1 (Öztürk Kasar, 2012, 2020), namely the back translation of a watermark translation [Fr. traduction en filigrane] (Öztürk Kasar, 2012, 2020), as the fourth complex translation situation with different dimensions in terms of translation ethics. The hypothesis is questioned through Andrew Ryan’s (1951) The Last of the Dragomans (1951) and its Turkish retro-translations. The analysis has revealed that one of the analyzed translations is a concealed translation (Toury, 1995), and this translation had been in use between 1957-2015 with the omissions that had taken place. The findings show that the Turkish agents involved in the translation process had changed the negative claims against their culture in the concealed translation. These findings raise the question of whether other concealed translations exist among the retrotranslations in the Turkish literary system and show that different dimensions regarding translation ethics occur in terms of the phenomenon of retro-translation.

Keywords:

Literary translation, translation ethics, ethics of literary translation, retro-translation, concealed translation,

PDF

___

Alvstad, C. (2020). Literary translator ethics. K. Koskinen ve N. K. Pokorn (Ed.), The Routledge handbook of translation and ethics (s. 180-195). London: Routledge. google scholar
Aydoğan E. ve Cevizliler E. (2014). Eser hakkında. İstanbul’da bir İngiliz tercümanın hatıraları: Abdülhamit devrinden Mustafa Kemal’e kadar. Salkımsöğüt yayınları. google scholar
Bengi-Öner, I. (1993). Çeviri eleştirisi bağlamında eleştirel bilincin oluşması ve eleştiri, üsteleştiri, çeviribilim ilişkileri. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 4, 25-50. Erişim adresi: http://dad.boun.edu.tr/tr/ pub/issue/4537/289870 google scholar
Chesterman, A. (1997a). Ethics of translation. M. Snell- Hornby, Z. Jettmarovâ ve K. Kaindi (Ed.), Translation as intercultural communication: selected papers from the EST congress (s. 147-156). Amsterdam/Philedelphia: John Benjamins. google scholar
Chesterman, A. (1997b). Memes of translation: The spread of ideas in translation theory. Amsterdam: John Benjamins. google scholar
Gülmüş Sırkıntı, H. (2021). Çeviri göstergebilimi çerçevesinde bir özde çeviri örneği olarak İrfan Orga’nın Portrait of a Turkish Family başlıklı eseri ve aslına çevirisinde çevirmen kararları. A. Akın, N. Şevik (Ed.), Çeviri ve disiplinlerarasılık: Çeviribilimin disiplinlerarası boyutu (s. 121-142). Çizgi kitabevi. google scholar
Gülmüş Sırkıntı, H. (2022). Oryantalist söylem aktarımında aslına çevirenin sesi: Behind Turkish Lattices: The Story of a Turkish Woman’s Life başlıklı eserin oryantalizm bağlamında çözümlenmesi ve çeviri değerlendirmesi. M. Kuleli, D. Tuna (Ed.), Edebiyat kuramı odağında çeviri amaçlı çözümlemeler (s. 161-187). İstanbul: Eğitim Yayınevi. google scholar
Karadağ, A. B. & Tellioğlu, B. (2015). Çeviribilimde yeni evrenselcilik: Meslek etiğinin yükselişi. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 3, 90-100. Doi: 10.29000/rumelide.133763 google scholar
Koskinen, K. (2000). Beyond ambivalence: Postmodernity and the ethics of translation (Doktora tezi). University of Tampere. Erişim adresi: https://trepo.tuni.fi/handle/10024/67049 google scholar
Laaksonen J. ve Koskinen K. (2020). Venuti and the ethics of difference. K. Koskinen ve N. K. Pokorn (Ed.), The Routledge handbook of translation and ethics (s. 131-147). London: Routledge. google scholar
Lefevere, A. (1985). Why waste our time on rewrites? The trouble with interpretation and the role of rewriting in an alternative paradigm. T. Hermans (Ed.), The manipulation of literature (215-243). London: Croom Helm. google scholar
Hermans, T. (2009). Translation, Ethics, Politics. J. Munday (Ed.), The Routledge Companion to Translation Studies (93-105). New York: Routledge. google scholar
Lefevere, A. (1992). Translation, rewriting, and the manipulation of literary fame. London: Routledge google scholar
Öztürk Kasar, S. (2012). Traduction de la ville sous le point de vue semiotique: İstanbul a travers ses signes en trois langues. N. Rentel ve S. Schwerter (Ed.), Defis et enjeux de la mediation interculturelle (267-285). Frankfurt am Main: Peter Lang. google scholar
Öztürk Kasar, S. (2020). Çeviri göstergebilimi ile kent göstergebiliminin bütünleşik bağlamında özde çeviri kavramının incelenmesi. Dünya Dilleri, Edebiyatları ve Çeviri Çalışmaları Dergisi, 1(1), 1-25. google scholar
Parlak, B. (2008). Norm ve Değer İlişkisi Bağlamında Çeviri Etiği. Çeviri ve Çevirmenliğin Etik Sorunları. Çeviri Etiği Toplantısı 7-8 Aralık 2006Bildiri Kitabı (s.121-132), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yayın No: 4739 google scholar
Ryan, A. (1951). The last of the dragomans. (R. Bullet, Ed). London: Geoffrey Bles. google scholar
Ryan, A. (2014). İstanbul’da bir İngiliz tercümanın hatıraları: Abdülhamit devrinden Mustafa Kemal’e kadar. (E. Aydoğan, E. Cevizliler, Hazırlayanlar). Salkımsöğüt Yayınları. google scholar
Ryan, A. (2015). Sonuncu dragoman. (D. Berilgen Cenkçiler, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu. google scholar
Ryan, A. (22 Nisan-26 Mayıs 1957). Abdulhamit devrinden Mustafa Kemal’e kadar: Bab-ı Ali’deki son tercüman Sir Andrew Ryan’ın hatıraları. Dünya Gazetesi. google scholar
Tahir-Gürcağlar, Ş. (2010). Scouting the Borders of Translation: Pseudotranslation, Concealed Translations and Authorship in Twentieth-century Turkey. Translation Studies, 3 (2). 172-187. doi. org/10.1080/14781701003647384 google scholar
Tellioğlu, B. (2015). Çeviride Makul, Makbul ve Müphem: Çeviri Etiği, Meslek Ilkeleri ve Bireysel Ahlak. Yayımlanmamış doktora tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi, Istanbul. google scholar
Tellioğlu, B. (2018). Bir çeviri etiği dersine doğru. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, Özel Sayı, 254-265. DOI: 10.29000/rumelide.454276 google scholar
Toury, G. (1995). Descriptive translation studies and beyond. Amsterdam: John Benjamins. google scholar
Venuti, L. (1995). The translator’s invisibility: A history of translation. London: Rotledge. google scholar
Venuti, L. (1998). The scandals of translation: Towards an ethics of difference, London and New York: Routledge. google scholar
Yılmaz Kutlay, S. (2020). Estetik ve etik bağlamında edebiyat çevirmeninin özerkliği: Translingualism (Ötedilcilik) örneği. International Journal of Languages Education, 8 (3), 145-157. Doi: 10.29228/ijlet.45848 google scholar