Osmanlı Ticaret Kanunu’nun Meşruiyet Paradigması: Ulema ve Faiz

Osmanlı modernleşme sürecinin kritik noktalarından biri 1850 tarihli Ticaret-i Berriye Kanunnamesi’dir. Zira Kanunname yetkili kurulun yabancı hukuka ait bir mevzuat örneğini kaynak kabul ederek kendi şart ve ihtiyaçları bağlamında yerlileştirdiği metinlerin ilkidir. Kanunname’ye dair müstakil araştırma sayısı fazla değildir. Çoğunda şer‘i zemini yeterince ortaya konmamış, dış baskı ürünü olduğu kabulünden hareketle ulema muhalefet pozisyonuna konumlandırılmış, faiz ve güzeşte unsurlu maddelerinin hukuki açılımı yeterince irdelenmemiş, fakat faizi destekleyen muhtevası ulema muhalefeti söyleminin dayanaklarından biri olarak kullanılmıştır. Hâlbuki Tanzimat reformlarını planlayan ve uygulayan meclislerin içerisinde ulema belirli düzeyde daima var olmuştur. Ticaret Kanunu Batılı faiz teorisinin Osmanlı hukukuna giriş anahtarıdır. Bu makale öncelikle yürürlük prosedürünün mevzuatın şer‘i ahkâma uygunluğunu sağlama rolüne atıfta bulunacak, ardından Ticaret Kanunu’nun yasalaşma prosedürüne ait arşiv malzemesini ulema katkısı bağlamında değerlendirecektir. Ayrıca ulema katkısıyla hukuki-resmî dile bürünen meşruiyet paradigması dönemin ticari-hukuki koşullarıyla irtibatlandıracaktır. Son olarak Osmanlı hukukunda şer‘i ahkâmın temel ilkelerinden biri olarak uygulanan riba yasağına rağmen Ticaret Kanunu’nda yer verilen faiz ve güzeşte kavramının teorik alt yapısına kısaca değinecek, meşruiyet sorununun nasıl aşıldığı ulema katkısı bağlamında tespit edilecektir.

Anahtar Kelimeler:

İslam Hukuk Tarihi, Ticaret Kanunu, Riba, Faiz, Ulema

The Legitimacy Paradigm of the Ottoman Commercial Code: ʿUlamāʾ and Interest

One of the critical points in Ottoman modernization involved the Commercial Code of Berriye of 1850, because this code formed the first of the texts the authorized board adopted as an exemplary source of foreign law and indigenized within the context of its own terms and needs. The number of independent studies on the Commercial Code is not high. In most of them, the sharʿī ground of the Law was not sufficiently revealed, and it was claimed that the ʿulamāʾ were dissidents because of the acceptance of the law as the product of external pressure. The articles containing interest have been used as one of the grounds for the argument of opposition to the ʿulamāʾ without adequate examination. However, the ʿulamāʾ always existed at a certain level in the assemblies that planned and implemented the Tanẓīmāt reforms. Commercial law is the key to the Western theory of interest in Ottoman law. This article will first refer to the role of the codification procedure in ensuring legislative compliance with the Sharīʿa and then evaluate the archival material regarding the enactment procedures of commercial law in the context of the ʿulamāʾ’s contributions. In addition, the article will connect the paradigm of legitimacy, which had taken on legal official language through the ʿulamāʾ’s contributions, with the legal commercial conditions of the period. Finally, the study will briefly touch upon the theoretical background of how the concepts of interest and guzishta occurred in commercial law despite the ban on ribā that had been applied in Ottoman law as one of the basic principles of Sharīʿa law. The study will also determine how the legitimacy problem had been overcome in the context of the ʿulamāʾ’s contributions.

Keywords:

Sharīʿa History, Commercial Code, Ribā, Interest, ʿUlamāʾ,

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi google scholar
BOA, A. DVN. MHM 5/36 google scholar
BOA, A.MKT.MHM 28/18 google scholar
BOA, A. MKT 121/35 google scholar
BOA, A. MKT 124/61 google scholar
BOA, A.MKT 127/38 google scholar
BOA, A. MKT 112/83 google scholar
BOA, C. DH 136/6781 google scholar
BOA, C.İKTS 36/1781 google scholar
BOA, HAT 1440/59175 google scholar
BOA, HAT 1500/7 google scholar
BOA, HAT 1620/4 google scholar
BOA, HAT 1620/15 google scholar
BOA, HAT 1620/71 google scholar
BOA, HR. SYS 1338/21 google scholar
BOA, HR. TO 198/27 google scholar
BOA, İ. DH 34/1615 google scholar
BOA, İ. DH 5_197 google scholar
BOA, İ. DH 166/8744 google scholar
BOA, İ. DH 169/8902 google scholar
BOA, İ. DH 173/9220 google scholar
BOA, İ. DUİT 192/2 google scholar
BOA, I. DUIT 192/3 google scholar
BOA, İ. MMS 18/780 google scholar
BOA, İ.MMS 23/609 google scholar
BOA, İ. MSM 23/597 google scholar
BOA, İ. MSM 23/600 google scholar
BOA, İ.MSM 23/601 google scholar
BOA, İ. MSM 23/609 google scholar
The National Archives, Kew-Foreign Office google scholar
FO 78/432 google scholar
FO 78/433 google scholar
“Gülhane’de kıraat olunan Hatt-ı Hümayunun Suretidir” (26 Şaban 1255). Düstur. Matbaa-i Amire, 1289, 1/4- 7. google scholar
“Zeyl-i Kanun-i Ticaret”. Düstur. Matbaa-i Amire, 1289, 1/445-465. google scholar
Takvim-i Vekayi‘, No: 195 (1256). google scholar
Külliyat-ı Kavanin, Hzr. Sarkis Karakoç, Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi, Ankara google scholar
“Emval-i Eytamın Muhafaza ve Muhasebatına Dair Ferman-ı Âli”, Külliyat-ı Kavanin, 4114. google scholar
“Hayriye Tüccarının İmtiyazatına Dair Tecdit Edilen Berat-ı Âlî”, Külliyat-ı Kavanin, 4788. google scholar
“Mecâlis-i Meşveret’te Müzakeratın Suver-i İcraiyesi Hakkında Talimat” (5 Zilkade 1266), Külliyat-ı Kavanin, 2529. google scholar
“Meclis-i Valay-ı Ahkâm-ı Adliyede Müzakeratın Suver-i İcrası Hakkında Nizamname” (2 Şevval 1266), Külliyat-ı Kavanin, 4770 google scholar
“Meclis-i Ahkâm-ı Adliyye Ve Dar-ı Şuray-ı Bâb-ı Âli Namlarıyla İki Meclisin Teşkili Hakkında İrade-i Seniyyeyi Mutazammın Tebliğ-i Resmi”, Külliyat-ı Kavanin, 4144. google scholar
“Meclis-i Ahkâm-ı Adliyenin Aza Ve Reisi Sıfatıyla Hazır Bulunacak Zevat Hakkında İrade-i Seniyyeyi Mutazammın Tebliğ-i Resmi”, Külliyat-ı Kavanin, 4212. google scholar
Akyıldız, Ali. Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform. İstanbul: Eren, 1993. google scholar
Abu Manneh, Butrus. “Gülhane Hatt-ı Hümayununun İslâmî Kaynakları”. çev. Şaban Bıyıklı. Dergâh 7/73 (1996), 16-18, 7/74 (1996), 19-21, 7/75 (1996), 17-18. google scholar
Ahmed Cevdet Paşa. Tezâkir I-IV. Hzr. Cavit Baysun. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991. google scholar
Ahmed Cevdet Paşa. Ma‘rûzât. Hzr. Yusuf Halaçoğlu. İstanbul: Çağrı Yayınevi, 1980. google scholar
Anık, Mehmet. “Türkiye’de Sekülerizm Tartışmalarında İki Eksen: Şerif Mardin ve İsmail Kara”. Umran Dergisi 225 (Mayıs 2013), 14-31. google scholar
Arıkan, Zeki. “Ubicini, Jean-Henri Abdolonyme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/32-33. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. google scholar
Aydın, Mahir. “Şeyhülislâm Ahmed Ârif Hikmet Beyefendi”. Belleten 54/209 (Nisan 1990), 245-260. google scholar
Bozkurt, Gülnihal, Batı Hukukunun Türkiyede Benimsenmesi (1839-1939). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996. google scholar
Celaleddin, Mehmed. Hukuk-i Ticaret Dersleri. Dersaadet: Sabah Matbaası, 1329. google scholar
Cemaleddin, Halil ve Asadur Hırand. Ecânibin Memalik-i Osmaniye’de Haiz Oldukları İmtiyazat-ı Adliye. Dersaadet: Hukuk Matbaası, 1331. google scholar
Cihan, Ahmet. Reform Çağında Osmanlı İlmiye Sınıfı. İstanbul: Birey, 2004. google scholar
Ekrem B. Ekinci. Tanzimat ve Sonrası Osmanlı Mahkemeleri. Yy.: Arı Yayınları, t.y. google scholar
Engelhardt. Tanzimat ve Türkiye. Çev. Ali Reşad, İstanbul: Kaknüs Yayınları, 1999. google scholar
Ergin, Osman Nuri. Mecelle-i Umur-i Belediye. İstanbul: Matbaa-i Osmaniye, 1922/1338. google scholar
Faraşerli, Mehdi. İmtiyazat-ı Ecnebiyyenin Tatbikat-ı Hazırası. Samsun: Matbaa-i Cemil, 1325. google scholar
Genç, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğunda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken, 2014. google scholar
Heyd, Uriel. “III. Selim ve II. Mahmud Dönemlerinde Batılılaşma ve Osmanlı Uleması”. çev. Sami Erdem, Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine -Makaleler-, drl. Ferhat Koca, Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002, 99-136. google scholar
Hilmi, Nezaret. Teşrih-i Kanun-i Ticaret. İstanbul: Karabet ve Kasbar Matbaası, 1303. google scholar
İpşirli, Mehmet. “Sâdeddin Efendi, Mehmed (1798-1866)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 35/388389. İstanbul: TDV Yayınları, 2008. google scholar
Kara, Emine. Şeyhülislamlıktan Diyanet’e Değişen Dini Bilgi, Otorite Ve Meşruiyet Anlayışı Bağlamında Sivil Diyanet Tartışmaları. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. google scholar
Kaymakçı, Said Salih. The Sultan’s Entrepreneurs, The Entrepreneurs’ Sultan: Beratlı Avrupa Tüccarı And Insttitutional Change In The Nineteenth Century Ottoman Empire (1835-1868). İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi, 2013. google scholar
Keleş, Erdoğan. “Hayriye Tüccarı Elhac Mehmed Ağa’nın Terekesi” Belgeler. Ocak 2011, 32/36, 67-104. google scholar
Kılıç, Muhammed Tayyib. İslam Hukukunda Kanunlaştırma Olgusu. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008. google scholar
Koca, Ferhat. “Uriel Heyd’in Hayatı ve Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine Görüşleri”. Türk Hukuk ve Kültür Tarihi Üzerine -Makaleler-. drl. Ferhat Koca. Anlara: Ankara Okulu Yayınları, 2002, 11-44. google scholar
Kütükoğlu, Mübahat S.. “Hayriye Tüccarı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 17/64-65. İstanbul: TDV Yayınları, 1998. google scholar
Lewis, Bernard. Modern Türkiye’nin Doğuşu. çev. Metin Kıratlı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1993. google scholar
Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi Makaleler 4. drl. Mümtaz’er Türköne ve Tuncay Önder İstanbul: İletişim Yayınları, 2014. google scholar
Okumuş, Ejder. Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999. google scholar
Oral, Özgür. “Bernard Lewis ve Oryantalist Gelenek”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1/2 (2003) 601- 619. google scholar
Özdemir, Gürbüz. Tanzimat Döneminde Muhalefet Düşüncesi ve Yeni Osmanlılar. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000. google scholar
Palmer, Alan. Son Üçyüz Yıl Osmanlı İmparatorluğu. çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2003. google scholar
Seyitdanlıoğlu, Mehmet. Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999. google scholar
Şenel, Şennur. Osmanlılarda Ticaret Ve Hayriye Tüccarı. Ankara: Ankara Ticaret Odası, 1995. google scholar
Temperley, Harold. England and the Near East The Crimea. London: Longmans, 1936. google scholar
Ubicini, M.A. Türkiye 1850. çev. Cemal Karaağaçlı. y.y: Tercüman Yayınları, t.y. google scholar
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984. google scholar
Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet. “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”. Tanzimat I (yüzüncü yıl dönümü münasebetiyle). Ankara: Maarif Vekaleti, 1940, 139-209. google scholar
Yakut, Esra. Şeyhülislamlık Yenileşme Döneminde Devlet ve Din. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2014. google scholar
Yurdakul, İlhami. Osmanlı ilmiye Merkez Teşkilatı’nda Reform (1826-1876). İstanbul: İletişim, 2008. google scholar