Rivayet ve İsnad Açısından İbn Ebî Arûbe’nin Kitâbü’l-Menâsik’i

İbn Ebî Arûbe’nin (ö. 156/773) telif ettiği Kitâbü’l-Menâsik, Basra’da tasnif edilen ilk hadis kitapları arasındadır. Hicrî ikinci asırda hadis ve fıkıh ilminin gelişimine katkı sağlayan söz konusu eserin isnad yapısı ve rivayet yönteminin tahlili büyük önem taşımaktadır. İlk tasnifler arasında olmasına rağmen bu eseri; tasnif, metin ve rivayet açısından ele alan yeterli nitelikte çalışmalar yapılmamıştır. Bu nedenle konuyla ilgili ilk makalemizde tasnif ve metin unsurları yönüyle ele alınan Menâsik, burada kaynak dağılımı, mürsel, mübhem ve münkatı‘ rivayetleri ile diğer sened özelliklerinin yanı sıra rivayet usul ve üslubu gibi açılardan analiz edildi. Eserin hadis tarihi ve edebiyatındaki konumunun daha net bir şekilde tespiti için temel noktalarda aynı dönemin farklı bölgelerde öne çıkan eserleri ile karşılaştırma yoluna gidildi. Çalışmada günümüze tam olarak ulaşamayan Menâsik’in, sened ve rivayet özellikleri açısından aynı yüzyılda telif edilen çalışmalarla yakın özellikler taşıdığı görülmüştür. Eser, hicrî ikinci asrın sünnet anlayışına uygun bir şekilde merfû ve mevkuf olanları içermekle birlikte ağırlıklı olarak maktû rivayetlerden oluşmaktadır. Menâsik, hicrî ikinci yüzyılın ilk yarısında kaleme alınan kitaplardan biri olarak %30,5 oranında münkatı‘, mürsel ve mübhem türünde muttasıl olmayan senedler barındırır. Bu durum müellifin ders halkasının, bilgileri sahibine dayandırma noktasındaki genel mütesâhil tavırlarıyla ilişkilidir. Eseri telif ederken İbn Ebî Arûbe’nin, doğrudan bir yazılı kaynaktan rivayet aldığına dair elimizde açık bir bilgi bulunmamakla birlikte müellifin, teorik düzlemde bu konuda bir sorun görmediği ve fiziki olarak da elinde yeterli yazılı kaynak bulunduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Hadis Tarihi, Hadis Edebiyatı, Rivayet Yöntemi, Sened, Kitâbü’l-Menâsik

Ibn Abī ‘Arūba’s Kitāb al-Manāsik in Terms of the Method of Narration and Isnād

Written by Abū al-Nadr Sa‘īd ibn Abī ‘Arūba al-‘Adawī (d. 156/773), Kitāb al-Manāsik is one of the first hadith books classified in Baṣrah. The analysis of the isnād structure and narration method of this book has great importance in terms of the development of the sciences of hadith and fiqh. Not enough studies have dealt with this work in terms of classification, text, narration style, and sanad [chain of transmission]. For this reason, my first article on the subject discussed Kitāb al-Manāsik in terms of classification and text. The current article, however, analyzes Kitāb al-Manāsik in terms of its source structure, diversity, and narration design. In order to determine the position this work has in hadith history and the literature more clearly, the article compares it with the prominent works of the same period in terms of some basic points. Kitāb al-Manāsik has not fully survived to the present day and has characteristics similar to the works that were compiled in the same century. Kitāb al-Manāsik involves hadiths marfū‘ [attributed only to the Prophet] and mawqūf [attributed to a companion], but mainly consists of hadith makṭū‘ [attributed to a successor of the companions]. Of the hadiths in Kitāb al-Manāsik, 30.5% have the munqaṭi‘ [interrupted], mursal [sent/transmitted missing a companion] or mubham [involving an unknown person] types of defective isnād. This situation relates to the general soft attitude of the author’s hadith circle. No clear information exists that Abū al-Nadr had transmitted directly from a written source. However, the hadith assembly in with which he was involved was known to have had a more liberal attitude on this point. Abū al-Nadr, who has sufficient written sources, does not see any theoretical problem in this regard.

Keywords:

History of al-Hadith, Hadith Literature, Method of Narration, Sanad, Kitāb al-Manāsik,

PDF

___

Ahatlı, Erdinç. “Tahdîs”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/391-392. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010. google scholar
Akgün, Hüseyin. Hadis Rivâyet Coğrafyası (Hicrî İlk 150 Yıl). İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019. google scholar
Akgündüz, Ahmet. “Eyyûb es-Sahtiyânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 12/19. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995. google scholar
Aşıkkutlu, Emin. “Mübhem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/434-435. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020. google scholar
Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. 'Umdıtlü ’--kâî şerhu Sahîhi ’-- Buhârî. thk. Abdullah Mahmûd Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2001. google scholar
Bayram, Fatih. Ebû Yûsuf’un Kitâbu’l-Âsâr’ının Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009. google scholar
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkâdîr Atâ. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003. google scholar
Birışık, Abdülhamit. “Katâde b. Diâme”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 25/22-23. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002. google scholar
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Kitâbü’t-Târîhi’l-kebîr. thk. Muhammed Abdulmuîd Hân. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1986. google scholar
Cerrahoğlu, İsmail. “Atâ b. Ebû Rebâh”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 4/35-36. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991. google scholar
Çelik, Ali. Basra’da Hadis İlk Üç Asır. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2020. google scholar
Çelik, Ali. “Basralı Muhtelit Râvîler (Hicrî İlk Üç Asır)”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (2016), 157-181. google scholar
Çelik, Ali. İlk Üç Asırda Basra’da Hadis İlmi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017. google scholar
Çelik, Ali. “Tedlis Yapmakla İtham Edilen Basralı Râviler”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (25 Haziran 2019), 185-208. https://doi.org/10.34085/buifd.542524 google scholar
Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed. el-‘İlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullah es-Selefî - Muhammed b. Sâlih b. Muhammed ed-Debbâsî. 15 Cilt. Riyad ve Demmâm: Dâru Taybe ve Dâru İbnü’l-Cevzî, 1405/1985 (1-11), 1427/2006 (12-15). google scholar
Dündar, Şule. Saîd b. Ebî Arûbe ve “Kitâbu’l-Menâsik” Adlı Eserindeki Rivayetlerin Değerlendirilmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011. google scholar
Ebû Yûsuf, Ya’kub b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa'd el-Kûfî. Kitâbü’l-Âsâr. thk. Ebü’l-Vefâ el-Afgânî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1355/1936. google scholar
Ebû Zür'a, Abdurrahmân b. ‘Amr b. Abdillâh ed-Dımaşkı. TârihuEbîZür'a ed-Dımeşkî. thk. Halil Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996. google scholar
Erul, Bünyamin. Hadis Tetkikleri Eleştirel Bir Yaklaşım. Ankara: Otto Yayınları, 2016. google scholar
Erul, Bünyamin. “Hicrî II. Asırda Rivayet Üslûbu (I) I. Rivayet Açısından Ma’mer b. Raşid’in (ö. 153) el-Câmi’i”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 43/1 (01 Nisan 2002), 27-61. https://doi. org/10.1501/Ilhfak_0000000079 google scholar
Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Ma‘rifetü ‘ulûmi’l-hadîs ve kemiyyeti ecnâsihi. thk. Ahmed b. Fârsi es-Selûm. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1424/2003. google scholar
Hatîb, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. el-Câmi' li-ahlâkı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi'. thk. Mahmûd Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1403/1983. google scholar
İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995. google scholar
İbn Ebî Arûbe, Ebü’n-Nadr Saîd b. Ebî 'Arûbe Mihrân el-'Adevî. Kitâbü’l-Menâsik. thk. Âmir Hasan Sabri. 1 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1421/2000. google scholar
İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs er-Râzî. Kitâbü’l-Cerh ve’t-ta'dîl. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1372/1953. google scholar
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî vd. 13 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1407/1986. google scholar
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-Tehzîb. 15 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1327/1909. google scholar
İbn Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Kitâbü’l-'İlel ve ma'rifeti’r-ricâl. thk. Vasiyyullâh b. Muhammed Abbâs. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Hânî, 2. Basım, 1422/2001. google scholar
İbn Sa'd, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa'd b. Menî' el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1421/2001. google scholar
İbn 'Adî, Ebû Ahmed Abdullâh b. 'Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî du'afâ'i’r-ricâl. thk. Heyet. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr. google scholar
İbnü’l-Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî. el-Mesâlikfî şerhi Muvattâi Mâlik. thk. Muhammed b. Hüseyin es-Süleymânî - Âişe bt. Hüseyn es-Süleymânî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l- İslâmî, 1428/2007. google scholar
İbnü’l-Mukrî, Ebû Bekr Muhammed b. İbrâhîm b. Alî el-İsfahânî. el-Mu'cem. thk. Ebû Abdurrahman Âdil b. Sa’d. 1 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1419/1998. google scholar
İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn Abdirrahmân b. Mûsâ eş-Şehrezûrî. Ulûmü’l-hadîs. thk. Nûreddin Itr. 15 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1430/2009. google scholar
Juynboll, Gualtherus Hendrik Albert. Hadis Tarihinin Yeniden İnşası. çev. Salih Özer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002. google scholar
Karagözoğlu, İsmail - Erdoğan, Tunahan. “İmam Muhammed eş-Şeybânî’nin Hadisçiliği ve el-Âsâr İsimli Eserinin Önemi”. Burdur Mehmet AkifErsoy Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (20 Haziran 2022), 56-77. google scholar
Koçinkağ, Mansur. Erken Dönem İslam Hukuk Düşüncesinde Re’y ve Hadis. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018. google scholar
Maden, Ömer Faruk. Hicri İkinci Asırda Ehli Hadis Halkaları Basra. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018. google scholar
Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’ li-İmâmi Dâri’l-Hicre Mâlik b. Enes rivâyetu Yahyâ b. Yahyâ el-Leysî el-Endelüsî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1417/1997. google scholar
Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. el-Muvatta’ rivâye Ebî Mus‘ab ez-Zührî. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - Mahmud Muhammed Halîl. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1418/1998. google scholar
Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Asbahî el-Yemenî. Muvatta’ü’l-imâm Mâlik rivâyetu Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî. thk. Abdülvehhâb Abdüllatîf. Kahire: Vizâretü’l-Evkâf, 3. Basım, 1414/1994. google scholar
Ma’mer, Ebû Urve Ma’mer b. Râşid el-Basrî es-San'ânî. Kitâbü’l-Câmi' (Abdurrazzâk b. Hemmâm es- San'ânî’nm el-Musannef’i ile birlikte). thk. Habîburrahmân el-A'zamî. 11 (10-11) Cilt. Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî, 2. Basım, ts. google scholar
Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâ’i’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1403/1983. google scholar
Motzki, Harald. İsnad ve Metin Bağlamında Hadis Tarihlendirme Metotları. çev. Bekir Kuzudişli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011. google scholar
Müslim, Ebü’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh-i Müslim (Mevsûatü’l-Hadîs eş-Şerîfİçinde). thk. Sâlih b. Abdülazîz. Riyad: Dâru’s-Selâm, 1422/2001. google scholar
Oral, Kenan. Muvatta’ Oluşum Süreci, Tasnifi ve Nüsha Farklılıklarının Sebepleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2022. google scholar
Oral, Kenan. “Tasnif ve Metin Açısından İbn Ebî 'Arûbe’nin Kitâbü’l-Menâsik’i”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 22/1 (31 Mart 2022), 513-540. https://doi.org/10.33415/daad.1031434 google scholar
Özdemir, Veysel. Tedlîs Değerlendirmelerinde Usûl. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2014. google scholar
Özen, Şükrü. “Nehaî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 32/535-538. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006. google scholar
Özer, Salih. “G. H. A. Juynboll ve İsnad Analiz Yöntemleri”. İsnad Analiz Yöntemleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005. google scholar
Özşenel, Mehmet. Ebû Yûsuf’un Hadis Anlayışı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Basım, 2011. google scholar
Özşenel, Mehmet. İlk Dönem Hadis-Rey Tartışmaları Şeybânî Örneği. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015. google scholar
Polat, Salahattin. Mürsel Hadisler ve Delil Olma Yönünden Değeri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2010. google scholar
Râmhürmüzî, Hasan b. Abdurrahmân-. el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvîve’l-vâ‘î. thk. Muhammed Acâc el-Hatîb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 3. Basım, 1404/1984. google scholar
Robson, James. “İbn İshak’ın İsnad Kullanışı”. çev. Talat Koçyiğit. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 10 (1962), 117-126. google scholar
Sabri, Âmir Hasan. “Mukaddime”. Kitâbü’l-Menâsik. mlf. Ebü’n-Nadr Saîd b. Ebî 'Arûbe Mihrân el-'Adevî. 5-52. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1421/2000. google scholar
Schacht, Joseph. The Origins ofMuhammadan Jurisprudence. London: Oxford University Press, 1979. google scholar
Sezgin, M. Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2. Basım, 2001. google scholar
Sönmez, Mehmet Ali. “İbn Ebû Arûbe”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 19/421-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1999. google scholar
Suiçmez, Yusuf. Sahabe ve Tabiin Sözlerinin Hz. Peygamber’e Nispeti. Ankara: Otto Yayınları, 1. Basım, 2015. google scholar
Şahin, Sami. Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî’nin Hadis Kültüründeki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999. google scholar
Şeybânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. el-Hasen b. Ferkad. Kitâbü’l-Âsâr. thk. Ahmed Îsâ el-Ma‘sarâvî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 1. Basım, 1427/2006. google scholar
Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî. Târîhü’t-Taberî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 2. Basım, 1387/1967. google scholar
Topgül, Muhammed Enes - Maden, Ömer Faruk. “Ehl-i Hadis Ders Halkalarının Tespitine Dair Bir Metot Teklifi: II. (VIII.) Asrın İlk Yarısı Basra Örneği”. İslam Araştırmaları Dergisi 45 (29 Ocak 2021), 37-68. https://doi.org/10.26570/isad.846686 google scholar
Türcan, Zişan. “Üçünü Asır Hadis Musennefâtı Üzerine eş-Şâfiî’nin Etkisi”. Hadis Tetkikleri Dergisi 7/1 (Haziran 2009), 87-100. google scholar
Uğur, Mücteba. Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992. google scholar
Uğur, Mücteba. “İnbâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 22/268. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000. google scholar
Vureykât, Abdulkerim Ahmed. “Ravilerin Hadisleri Mürsel Rivayet Etme Sebepleri”. çev. Mehmet Turan. Hadis Tartışmalarına Yeni Yaklaşımlar. ed. Enbiya Yıldırım. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020. google scholar
Yorulmaz, Nilüfer Kalkan. Ehl-i Rey’in Rivayet Anlayışı (İmam Muhammed’in Kitâbu’l-âsâr’ı Örneği). İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2018. google scholar
Yücel, Ahmet. Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi Hicrî İlk Üç Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1996. google scholar
Yücel, Ahmet. Hadîs Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi Hicrî İlk Üç Asır. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2020. google scholar
Yücel, Ahmet. “Kale”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 24/242-243. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2001. google scholar
Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a'lâmi’n-nübelâ’. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf -Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 11. Basım, 1417/1996. google scholar
Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîrve’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1424/2003. google scholar