Klasik Fıkıh Usûlü Eserlerinde Mebâdî Konularının Gelişimi

Fıkıh usûlü aklî ve naklî ilimlerden ilkeler edinmiştir. İlke edindiği ilimler arasında kelâm, Arap dili, fıkıh ve mantık ilimleri başta gelmektedir. Usûlün dayandığı ilimlerin neler olduğunu ifade etmek üzere ilk defa İmâmü’l Harameyn el-Cüveynî (ö. 478/1085) tarafından “fıkıh usûlünün maddi temellerini oluşturan ilimler” anlamında mevâdd kavramı kullanılmıştır. Bu kavram sonraki asırlarda yerini aslında bir mantık terimi olan mebâdî kavramına bırakmıştır. Usûl eserlerinde kelâmî kavramlara yer verenler aynı zamanda kelâmcı usûlcülerdir. Bu kavramları usûl kitaplarına taşımak, usûlü kelâm ilminin bir fer‘i olarak kabul etme düşüncesinden neşet etmektedir. Fakîh usûlcüler ise kelâm meselelerini usûl eserlerine taşıma konusunda mesafeli durmakla beraber yeri geldiğinde konu hakkındaki düşüncelerini ifade etmekten geri durmamışlardır. Özellikle hüsün-kubuh gibi akıl-şeriat ilişkisini ifade eden konulara hemen hemen bütün eserlerde yer verildiği görülmektedir. Nihayet fakîh usûlcülerden Âlâeddîn es-Semerkandî (ö. 539/1144), usûlde kelâmî meselelere yer vermeyi bir zorunluluk olarak telakki etmiş ve fukahâ yazım geleneğinde bir dönüşüm başlatmayı amaçlamıştır. Bu makale, mütekellimûn, fukahâ ve memzûc yazım geleneğine sahip temsil kabiliyeti yüksek bazı eserleri merkeze alarak mebâdî konularının seyrini incelemeyi hedeflemektedir. Kelâmcı müelliflerin yer verdiği kavram ve meselelerin neler olduğu, fakîh usûlcülerin işlediği kelâmî konuları hangi bağlamda ele aldıkları ve son olarak iki geleneği birleştirmeyi hedefleyen memzûc yöntemle kaleme alınmış eserlerin tercihlerini mukayeseli olarak saptamak bu araştırmanın temel konusu olmaktadır. Kelâm ilminin yanı sıra diğer ilimlerle alakalı mebâdî hakkındaki usûlcülerin tercihlerine de yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Usûl-i Fıkıh, Mebâdî, Mütekkelimûn, Fukahâ, Memzûc

The Development of Mabādī Subjects in the Classical Books on Uṣūl al-Fiqh

The methodology of Islamic law (uṣūl al-fiqh) procures the principles from the rational and revealed sciences. Kalām, the Arabic language, fiqh, and logic are among the sciences whose principles Islamic jurisprudence has adopted. The concept of mawādd was first used by Imām al-Ḥaramayn alJuwaynī (d. 478/1085) to mean the sciences that establish the fundamentals of uṣūl al-fiqh and to express the sciences from which the methodology drew. In the following centuries, this concept was replaced by the concept of mabādī [rudiments], which is a term from logic. Those who include theological concepts in their works on Islamic Jurisprudence are also theologians (mutakallimūn). Transferring these concepts into books on methodology had arisen from the idea of accepting methodology as a branch of theology. The jurists, on the other hand, kept their distance from transferring the issues of kalām to works on methodology but did not hesitate to express their thoughts on the subject when appropriate. The subjects expressing the relationship between reason and text, such as ḥusun and qubuh [good and evil], are seen to be included in almost all works. After some time, one of the scholars, ‘Ala’ ad-Dīn Al-Samarqandī (d. 539/1144), felt the need to include theological issues in the works on jurisprudence and aimed to initiate a transformation in the tradition of writing for the fuqahā’ [Islamic jurists]. This article aims to examine the course of mabādī issues by focusing on some works with high representational ability regarding the traditions of mutakallimūn, fuqahā’, and mamzūj [mixed] writing. The main subject of this research is to examine the concepts and issues theologian authors included, to examine the context in which the jurists dealt with the theological issues, and finally to determine the preferences of the works written using the mamzūj method, which aims to combine the two traditions. In addition to the science of kalām, this study also includes scholars’ preferences regarding mabādī in relation to the other sciences.

Keywords:

Uṣūl al-Fiqh, Mabādī, Mutakkalimūn, Fuqahā’, Mamzūj,

PDF

___

Abdül'azız el-Buhârî, 'Alâeddîn b. Ahmed. Keşfü’l-esrârşerhu Usûli’--Pezdevî.b.y.: Dârü’l-Kitâbi’l-islâmiyye, ts. google scholar
Agitoğlu, Nurullah. “Muzafferüddîn İbnü’s-Sââtî’nin (Ö. 694/1295) Usûlcülüğü ve Sünnet İle İlgili Bazı Görüşleri Üzerine”. İlahiyat Alanında Akademik Araştırma ve Derlemeler. ed. Nurullah Agıtoğlu. 19. İzmir: Duvar yayınları, 2021. google scholar
Âmidî, Ebû’l-Hasen Seyfeddîn 'Alî. el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm. thk. 'Abdürrezzâk Afîfî Suudi Arabistan: Dârü’s-sami‘î, 2003. google scholar
Apaydın, H. Yunus. “Zan (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/122-124. İstanbul: TDV Yayınları, 2013. google scholar
Arvas, Mehmet Sait. Hicri VII. asra kadar Hanefî usûlü bağlamında fıkıh usûlü kelâm ilişkisi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Doktora Tezi, 2018. google scholar
Atay, Hüseyin. “İslam Hukuk Felsefesi: Usûl’ül-fıkıh İlmi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (04 Haziran 2007), 13-51. google scholar
Aydın, Hakkı. “Cessâs ve Debûsî’nin Usûllerindeki Metodları”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (2000), 11-60. google scholar
Aydın, Hakkı. “Fusûlü’l-Bedâyi‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/229-230. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. google scholar
Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. et-Takrîb ve’l-irşâd (es-sağîr). thk. 'Abdülhamîd b. 'Alî Ebû Zuneyd. b.y.: Mu’essesetü’r--risâle, 2. Basım, 1998. google scholar
Basrî, Muhammed b 'Alî b. Tayyib Ebû’l-Huseyîn. el-Mu'temedfî usûli’l-fikh. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1. Basım, 1403. google scholar
Bedir, Murteza - Koca, Ferhat. “Pezdevî, Ebü’l-Usr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/264-266. İstanbul: TDV Yayınları, 2007. google scholar
Bedir, Murteza. “Kelâmcı ve Fıkıhçı Usûl Geleneklerine İlişkin Bazı Eleştirel Mülâhazalar”. İslam Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 65-97. google scholar
Bedir, Murteza. “Takvîmü’l-Edille”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/493-494. İstanbul: TDV Yayınları, 2010. google scholar
Bedir, Murteza. Fıkıh Mezhep Sünnet: Hanefi Fıkıh Teorisinde Peygamber’in Otoritesi. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi, 2. Basım, 2017. google scholar
Boynukalın, Mehmet. “Hanefî Usûl Muhtasarlarının Gelişimi: (I) Usûlü’l-Pezdevî ve Hanefî Usûlündeki Yeri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 30 (2017), 487-526. google scholar
Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b 'Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur ’ân. thk. Abdüsseâm Muhammed Alî Şâhîn. Beyrut/ Lubnan: Darü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1994. google scholar
Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b 'Alî er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratu’l-evkâfi’l-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994. google scholar
Cürcânî, Ebü’l-Hasen 'Alî b. Muhammed b. 'Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1983. google scholar
Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. el-Burhân fî usûli'l-fıkh. thk. Salâh b. Muhammed b. 'Aveyde. Beyrut: Dâru’l-kutubi’l-'ilmiyye, 1. Basım, 1997. google scholar
Çelik, İmam Rabbani. “Şâriin Lafzın Mânası Üzerinde Tasarrufu: Mütekellim ve Hanefî Usûl Geleneklerinde Şer‘î Hakikatler Meselesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 38 (01 Aralık 2017), 7-43. google scholar
Çelik, İmam Rabbani. XV. yy. Osmanlı düşüncesinde telvîh hâşiyeleri: Teklîfe dair tartışmalar. İsanbul: Mamara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020. google scholar
Çetres, Recai. Kelâm-Usûl-i Fıkıh İlişkisi (İmâmü’l-Harameyn El-Cüveynî Ekseninde). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2014. google scholar
Dalmızrak, Yakup. Fıkıh Usûlünde Mukaddime Geleneği: Molla Gürânî’nin ed-Durer Mukaddimesi Ekseninde Fıkıh Usûlü Mukaddimelerinde Usûl Tartışmaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yükek Lisans Tezi, 2021. google scholar
Debûsî, Ebû Zeyd 'Abdillâh. Takvîmu’l-edille. thk. Halîl Muhyiddîn el-Meys. b.y.: Dâru’l-kutubi’l-'ilmiyye, 1. Basım, 2001. google scholar
Duman, Soner. “Usûlü’l-Fıkh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/218-220. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. google scholar
Emîr Bâd Şâh, Muhammed Emîn b. Muhammed el-Buhârî. Teysiru’t-Tahrîr. Mısır: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, ts. google scholar
Emir Hâc, Ebû 'Abdullah Şemseddîn el-Ma'ruf. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. b.y.: Dârü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1983. google scholar
Erdoğan, Mehmet Emin. Molla Fenârî’nin usûl-i fıkıh görüşleri (Molla Fenârî’nin Fusûlü’l-Bedâi ‘ Adlı Eseri Çerçevesinde). Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2010. google scholar
Eşit, Davut - Kala, Muhammed Enes. “Onüçüncü Yüzyıl İslam Hukuk Felsefesinde Bilginin Mahiyeti -Amidî ve Zerkeşî Örneği-”. Ankara, 2013. google scholar
Eşit, Davut. “Ebû Bekir el-Haffâf ve Fıkıh Usûlü Düşüncesi”. ULUM 4/2 (2021), 363-387. google scholar
Eşit, Davut. “Klasik Fıkıh Usûlü Eserlerinde Bilginin Kısımları”. Şarkiyat 10/1 (30 Nisan 2018), 143-155. google scholar
Eşit, Davut. Molla Gûrânî’nin Kıyâs Anlayışı. Ankara: Fecr Yayınları, 2020. google scholar
Eşit, Davut. Şâfi’î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu, 2019. google scholar
Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed. el-Mantık inde’l-Fârâbî. thk. Refik el-Acem. Beyrut: Daru’l-maşrık, 1986. google scholar
Fenârî, Muhammed b. Hamza b. Muhammed er-Rûmî. Fusûlü’l-Bedâi'fî 'Usûli’ş-Şeraı'. thk. Muhammed Hasen İsmaîl. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kutubi’l-'İlmiyye, 1427/2006. google scholar
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid. el-Menhûlmin ta'lîkâti'l-usûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-fikri’l-mu'âsır, 3. Basım, 1998. google scholar
Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid. Mustasfâfî 'Umi’l-usûl. thk. Muhammed 'Abdüsselâm 'Abdüşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-'İlmiyye, 1993. google scholar
Güman, Osman. “Hanefî Fıkıh Usûlü Literatüründeki Lafızlar Taksiminde Mantıksal Tutarlılık Problemi: Pezdevî Örneği”. Divan (Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi) 17/33 (2012), 103-132. google scholar
İbn 'Abdân, Ebû Fadl 'Abdullâh b. 'Abdân el-Hemedânî. Şerâitü’l-ahkâm. thk. Huzeyfe b. Fehdka'k. Kuveyt: Esfâr, 2022. google scholar
İbn Akîl, Ebû’l-Vefâ 'Alî. el-Vâzıhfî usûli’l-fıkh. thk. 'Abdullâh b. 'Abdülmuhsin et-Turkî. Beyrut: Mu’essesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1999. google scholar
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân. Mukaddime. Bayrut, Lubnan: Darü’l-Erkâm, ts. google scholar
İbn Kutluboğâ, Ebü’l-Fidâ’ Kâsım b. Kutluboğâ el-Cemâlî. Tâcu ’t-Terâcim. thk. Muhammed Hayr Ramadân Yûsuf. Dımaşk: y.y., 1413/1992. google scholar
İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. Dânişnâme-i Alâî. çev. Murat Demirkol. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013. google scholar
İbnü’l-Hümâm, Kemâleddîn Muhammed b. Abdilvâhid. et-Tahrîrfî îlmi’l-usûl. Mısır: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî Matbaası, 1351. google scholar
İbnü’s-Sâ'âtî, Muzafferüddîn Ahmed b 'Alî b Sâ'âti. Bedi'ü’n-nizâm: Nihâyetü’l-vusûl ilâ ‘ilmi’--usûl. thk. Sa'id b. Ğarîr b. Mehdî es-sulemî. 2 Cilt. Mekke: y.y., 1405. google scholar
İbrahim, Mustafa vd. el-Mu’cemü’l-vasît. Kahire: Mektebetü’ş-şuruki’d-devliye, 2004. google scholar
Îcî, Ebü’l-Fazl Adûdüddîn Abdurrahmân. Şerhu muhtasari’l-Muntehâ me’a hâşiyeti’t-Teftâzânî ve’l-Cürcâni. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Darü’l Kütübi’l-İlmiyye, 2004. google scholar
İltaş, Davut. “Fıkıh Usûlü Yazımında ‘Kelâmcılar Yöntemi Ve Fakihler Yöntemi’ Ayrımlaşmasının Mahiyeti Üzerine”. Bilimname 2009/2 (01 Haziran 2009). google scholar
İsfahânî, Ebû Abdullah Muhammed el-’Aclî. el-Kâşif ’ani’l-Mahsûl fî ilmi’l-usûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998. google scholar
İsfahânî, Ebü’s-Senâ’i Mahmûd b. 'Abdurrahman. Beyanü’l-muhtasari şerhi muhtasari İbni ’--Hâcîb. thk. Muhammed Mazhar Bekâ. es-Su'udiyye: Dârü’l-Medenî, ts. google scholar
Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ‘mesâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Musnâ, 1941. google scholar
Kesgın, Hafsa. “Bâkıllânî ve Et-Takrîb ve’l-İrşâd es-Sağîr İsimli Usûl Eseri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 20/1 (2020), 350-374. google scholar
Koca, Ferhat. “el-Muhtasar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopecisi. 31/67-70. İstanbul: TDV Yayınları, 2006. google scholar
Köksal, A. Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008. google scholar
Kumaş, Ali - Ümütlı, Mehmet. “Sadrüşşerîa’nın Usûl Düşüncesinde Fıkıh Usûlü’nün Mahiyeti”. Dinbilimleri Akacemik Araştırma Dergisi 17/2 (2017), 75-92. google scholar
Makdisi, George. “Şafii’nin Hukuki Teoloji Anlayışı: Usûl-i Fıkhın Kökenleri ve Önemi”. çev. Sami Erdem. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-15 (1997), 264-294. google scholar
Makdisi, George. Ibn Aqil - Religion and Culture in Classical Islam. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997. google scholar
Odabaş, Ömer. İbn Sînâ’da Konu, İlke ve Mesele. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yükek Lisans Tezi, 2020. google scholar
Okur, Kaşif Hamdi. “Son Dönem Osmanlı Düşüncesinde Fıkıh Alanındaki Tartışma ve Yaklaşımlar”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 9-31. google scholar
Ovacı, Vahap. “Usûl-i Pezdevî sistematiğinde Hüsün-Kubuh”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (13 Temmuz 2016), 57-67. google scholar
Pezdevî, Ebü’l-Hasen Ebü’l-Usr Fahrü’l-İslâm. Usûlü’l-Pezdevî (Kenzii'l-vıısûlilâma‘rifeti’l-usûl). thk. Said Bektaş. Beyrut: Darü’l-beşâiri’l-islamiyye, 2. Basım, 2016. google scholar
Râzî, Ebü’l-Fazl Fahreddîn. el-Mahsûl. thk. Tâhâ Câbir Feyyâz el-'Alvânî. 6 Cilt. Riyad: Mu'essesetü'r-Risâle, 3. Basım, 1997. google scholar
Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd el-Mahbûbî. Tenkîhu'l-usûl fî ilmi'l-usûl. el-Matbaatü’l-Mahmûdiyye et-Ticâriyye bi’l-Ezher, 1356. google scholar
Sağlık, Haci. “Burhânî Bilimlerin Konu, İlke ve Mesele Ayrımının İbn Sînâ ve Sonrasındaki Bazı Uygulamaları”. İBAD Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2019), 575-586. google scholar
Sanû, Kutub Mustafa. Mu'cemu mustalâhati usûli'l-fıkh. Dımeşk: Darü’l-Fikr, 2000. google scholar
Sarıtepe, Erdoğan. “Debûsî’nin Hayatı ve Eserleri”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (2008), 143-169. google scholar
Semerkandî, 'Alâeddîn Ebû Bekir. Mîzânu’l-usûl fî netâici'l-'ukûl. thk. Muhammed Zekî 'Abdilberr. Katar: Matâbi'u’d-Dûhâl-hadîse, 1. Basım, 1984. google scholar
Shamsy, Ahmed El. “Bridging the Gap: Two Early Texts of Islamic Legal Theory”. Journal of the American Oriental Society 137/3 (2017), 505-536. google scholar
Şımşek, Murat. “Mevzû-Mebâdî-Mesâil-Gâye Bağlamında Fıkıh ve Usûlü”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 33 (01 Ekim 2012), 61-80. google scholar
Taftâzânî, Sa'deddîn Mes'ûd b 'Ömer. Şerhu't-telvîh ale’t-Tavdîh. b.y.: Mektebetü Şubeyh bi Mısr, ts. google scholar
Tehânevî, Muhammed A‘lâ b. Alî b. Muhammed Hâmid. Keşşâfü ıstılâhâti’l-fünûn ve’l-'ulûm. 2 Cilt. Beyrut, Lubnan: Mektebetu Lubnân Naşirûn, 1996. google scholar
Topal, Şevket - Arvas, Mehmet Sait. “Hanefî Usûlündeki Temel Yaklaşımlar (Hicri Altıncı Asrın Ortalarına Kadar)”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (ts.), 175-209. google scholar
Uğur, Seyit Mehmet. “Fıkıh Usûlü Yazımında Memzûc Metot Üzerine Bir İnceleme: İbnü’s-Sââtî’nin Nihâyetü’l-Vüsûl’ü Örneği”. Bilimname 38 (31 Ekim 2019), 689-724. google scholar
Ümütli, Mehmet. “İbnü’s-Sââtî’nin Usûl Düşüncesinde Hüküm Teorisine Yaklaşımı”. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi 7/1 (23 Mart 2022), 338-355. google scholar
Yetkin, Hacer. “Usûl Anlayışı Çerçevesinde Debûsî’nin Kelâmî Eğilimi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/52 (15 Haziran 2017), 27-59. google scholar
Yıgın, Adem. “Fukahâ Metodunun Genel Yapısı Üzerine”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/1 (2003), 65-1105. google scholar
Yıldırım, İlyas. “Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisinin Anatomisi”. Eskiyeni 29 (10 Aralık 2014), 49-74. google scholar
Yıldırım, İlyas. “Molla Fenârî: İlmî Kişiliği, Fıkıhla İlgili Eserleri ve Osmanlı Fıkıh Tarihindeki Yeri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 11/22 (2013), 255-284. google scholar
Yılmaz, Ayşegül. Fıkıh usûlünde husün-kubuh: El-Mu‘temed ve el-Mustasfâ karşılaştırması ışığında. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2012. google scholar
Zerkeşî, Ebû 'Abdullah Bedreddîn. el-Bahrü’l-muhît f usûli’l-fikh. 8 Cilt. Kahire: Dârü’l-kutubî, 1. Basım, 1994. google scholar