Bilimlerin Konusu Üzerine Bir Tartışma: Molla İzârî’nin (ö. 901/1496) el-Ecvibe ‘alâ i‘tirâzâti’s-Seb‘i’ş-şidâd Adlı Risalesinin Tahkik ve İncelemesi

Bu makalenin konusu Osmanlı âlimi Molla İzârî’nin el-Ecvibe ‘alâ i‘tirâzâti’s-Seb‘i’ş-şidâd adlı eserinin tahkik ve incelemesidir. Molla İzârî’nin eseri, Molla Lutfi’nin es-Seb‘u‘ş-şidâd adlı eserine karşı yazılmış bir reddiyedir. Her iki eserin müellifi, Osmanlı padişahlarından II. Bayezid’in huzurunda bir tartışma yapmışlar ve bu tartışmada ele alınan meseleler sultanın isteğiyle önce Molla Lutfi tarafından bir risale olarak kaleme alınmış, ardından da yine padişahın isteğiyle Molla İzârî eserini yazmıştır. Molla Lutfi ve Molla İzârî arasındaki tartışmanın merkezi noktası “bilimlerin konusu” meselesidir. Bu arka plana bağlı olarak bu makalede öncelikle müellif tanıtıldı. Ardından eserin adı, telif tarihi ve telif sebebi yazıldı. Risalenin içeriği tartışıldı. Molla İzârî’nin cevaplarına zemin teşkil eden sorular ve onun verdiği cevaplar sıralandı. Bu çerçevede hikmet, umûr-ı âmme, ilm-i ilâhî, felsefe-i ûlâ gibi metafizikle ilgili alan ayrımlarının anlamı üzerinde duruldu. Bu isimlerle ortaya çıkan bilimlerin konusu, konuların birbirinden ayrışması gibi bilim felsefesini ilgilendiren meseleler ele alındı. Felsefe, kelâm, hesap ilmi ve aritmetik gibi bilimlerin konuları ile ilgili ileri sürülen itirazlar ve bu itirazlara verilen cevaplar analiz edildi. İlgi çekici problemlerden biri olarak bilimlerdeki ortak meselelerin burhan türüyle ayrışıp ayrışmayacağı da ele alındı. Makale boyunca Molla Lutfi ve Molla İzârî arasındaki meselelere yaklaşım bakımından ortaya çıkan farklılıklara değinildi. Özellikle Molla İzârî’nin Molla Lutfi’yi hafife alan ifadelerinin arka planı gösterilmeye çalışıldı. Neticede, Molla İzârî’nin risalesinin Molla Lutfi’nin Seyyid Şerif Cürcânî’ye karşı itirazlarına karşı bir reddiye olarak yazıldığı gösterildi. Nihayet metnin tahkiki yapıldı ve metinde alıntılanan klasik kaynaklar tespit edildi.

Anahtar Kelimeler:

Molla İzârî, Molla Lutfi, es-Seb, Osmanlı Düşüncesi, Bilimlerin Konusu.

A Discussion on the Subject of the Sciences: An Examination and Critical Edition of Mullā Izārı̄’s (d. 901/1496) Treatise al-Ajwiba ‘alā I‘tirāḍāt al-Sab' al-Shidād

The object of this article is to examine and provide a critical edition of the work al-Ajwiba 'alā i'tirāḍāt al-Sab' al-shidād, written by Ottoman scholar Mullā Izārī. This work by Mullā Izārī is a rebuttal of Mullā Lutfı̄’s work, al-Sab' al-shidād. Both of these authors had held a discussion in the presence of the Ottoman Sultan Bayezid II. Mullā Lutfı̄ by royal command wrote the issues discussed in their debate as a treatise, after which Mullā Izārī as well wrote his work by royal command. Based on this background, I first present Mullā Izārī, followed by the name and date of the work and the reason it had been written. I discuss the contents of the treatise and specify the questions that comprised the basis for Mullā Izārī answers, as well as his answers to these questions. I determined that this treatise was written as an objection to Mullā Lutfı̄'s objection against Jurjānı̄. I show that the main point of debate between Mullā Lutfı̄and Mullā Izārī was the issue of the subjects of sciences. Within this framework, I elaborate on the meaning of distinction among sciences related to metaphysics, such as philosophy, common things, theology, and prote philosophia. I discuss the issues pertaining to the philosophy of sciences, such as the subjects of these aforementioned sciences and their distinctions, and analyze the objections raised about the subjects of sciences such as philosophy, kalām, calculations (al-ḥisāb), and arithmetic (al-‘adad), as well as the answers given to these objections. As an interesting problem, I discuss whether the type of proof could differentiate the common issues in the sciences. Throughout the article, I address the differences between how Mullā Lutfı̄ and Mullā Izārī approached the same issues. I especially attempt to show the background of Mullā Izārī's comments underestimating Mullā Lutfı̄. Lastly, I edit the text critically and show all the classical resources cited in the text one by one.

Keywords:

Mullā Izārī, Mullā Lutfī, al-Sab, Ottoman Thought, Subject of Sciences,

PDF

___

Altaş, Eşref. “Felsefe Nedir? Cürcânî’den Taşköprülüzâde’ye Hikmetin Konusu Üzerine Bir Tartişma”. Taşköprülüzâde’de Bilgi, Bilim ve Varlık. ed. İhsan Fazlioğlu - İbrahim Halil Üçer. 233-261. İstanbul: İlem, 2020. google scholar
Altaş, Eşref. “Molla Lutfi’nin ‘es-Seb‘u’ş-şidâd’ Adli Risalesinin Tahkik ve Değerlendirmesi”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 5/1 (2022), 1-50. google scholar
Aristoteles. İkinci Çözümlemeler. çev. Ali Houshiary. İstanbul: Yapi Kredi Kültür Sanat Yayincilik Ticaret ve Sanayi A.Ş., 2005. google scholar
Bağdatli, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifin esmâü’l-müellifin ve âsârü’l-musannifin. ed. Kilisli Rifat Bİlge -İbnülemin Mahmûd Kemal İnal. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanliği, 1951. google scholar
Cürcânî, Seyyid Şerif el-. Hâşiye alâ Levâmi‘i’l-esrâr fî Şerhi’l-Metâli‘i’l-envâr (es-Seyyid alâ Şerhi’l-Metâli‘). İstanbul: Haci Muharrem Efendi, 1303. google scholar
Demir, Osman. “XVI. Yüzyil Osmanli Coğrafyasinda Teorik Fizik Tartişmalari: Müeyyedzâde’nin Şübhetü’l- Âmme Risalesinde Hareket-Mekân İlişkisi”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -I-. 1/388-400. Ankara: Ankara Yildirim Beyazit Üniversitesi Yayinlari, 2020. google scholar
Gökyay, Orhan Şaik - Özen, Şükrü. “Molla Lutfi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/255-256. İstanbul: TDV Yayinlari, 1989. google scholar
Hoca Sadettin Efendi. Tacü’t-tevarih. çev. İsmet Parmaksizoğlu. 5 Cilt. İstanbul: Kültür Bakanliği Yayinlari, 1979. google scholar
İbn Sînâ, Ebû Ali. eş-Şifâ: el-Mantık: el-Medhal. ed. el-Eb Kanavâtî vd. Kahire: Vizâretü’l-Maârifi’l-Umûmiyye - el-Matbaatü’l-Emîriyye, 1376. google scholar
İbn Sînâ, Ebû Ali. Kitâbu’ş-Şifa: İkinci Analitikler Burhan. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayincilik, 2006. google scholar
İbn Sînâ, Ebû Ali. Mantığa Giriş: Medhal. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayincilik, 2013. google scholar
Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn an esâmi’i-l-kütüb ve’l-fünûn. ed. M. Şerefettin Yaltkaya - Kilisli Rifat Bilge. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941. google scholar
Kaya, Cüneyt. “İbn Sînâ’nin Kitâbu aksâmi’l-hikme ve tafsîlihâ’si: Tahkik ve Tercüme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 3/1 (2020), 1-40. google scholar
Kilaç, Fatima Sümeyye. “İlimlerin Mevzûsuna Dair Bir Tartişma: Molla Lutfi’nin es-Seb‘u’ş-Şidâd Risalesi”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -I-,. ed. Murat Demirkol vd. Ankara: Ankara Yildirim Beyazit Üniversitesi Yayinlari, 2020. google scholar
Kurt, Muhammed Sacit. “Şehit Edilmiş Bir Molla: Molla Lutfî ve Bakara Suresi 196-200 Ayetlerinin Tefsirine Dair Risalesi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu 25-26 Eylül 2014 Tokat Bildiriler. 3/195-204. Tokat: Salmat Basim Yayincilik Ambalaj San. ve Tic. Ltd. Şti., 2015. google scholar
Kuşlu, Harun. “Ebû Bişr Mettâ’dan İbn Sînâ’ya Mantiğin Konusu: Söz ve Lafizlar mi Yoksa İkinci Makul Anlamlar mi?” İslam Araştırmaları Dergisi 42 (Temmuz 2019), 1-28. https://doi.org/10.26570/isad.571486 google scholar
Mecdî Efendi. Tercüme-i Şekâik-i nu‘mâniyye: Hadâikü’ş-Şekâik. İstanbul: Dârü’t-Tibâati’l-Âmire, 1269. google scholar
Molla Lutfi. Hâşiyetu Mevlânâ Lutfî alâ Hâşiyet-i [Şerhi’]l-Metâlî li’l-Cürcânî. Milli Kütüphane, Uşak Karaali Cami Koleksiyonu, 43. google scholar
Özen, Şükrü. “Molla Lutfî’nin İdamina Karşi Çikan Efdalzâde Hamîdüddin Efendi’nin Ahkâmü’z-Zindîk Risalesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 4 (2000), 7-16. google scholar
Özturan, Mehmet. “İslam Mantik Geleneğinde Tanim Teorisi Eleştirilerine Bir Giriş: Tam Tanim Kendisiyle Tanim Midir?” Nazariyat: İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 4/3 (Ekim 2018), 83-114. google scholar
Parmaksizoğlu, İsmet. “Molla Lutfî İle İlgili Yeni Bir Belge”. Belleten 44/76 (1980), 675-682. google scholar
Râzî, Kutbuddin er-. Şerhu’l-Metâli‘: Levâmi‘u’l-esrâr. ed. Üsâme es-Sâidî. 2 Cilt. Kum: Menşûrâti Zevi’l-Kurbâ, 1395. google scholar
Râzî, Kutbüddin er-. Tahrîrü’l-kavâ‘idi’l-mantıkiyye fî Şerhi Risâleti’ş-Şemsiyye. Kahire: Mustafa el-Bâbî el- Halebî, 1948. google scholar
Sadrüşşeria, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavzîh alâ’t-Tenkîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1957. google scholar
Sungurhan-Eyduran, Aysun. Kınalızâde Hasan Çelebi Tezkiretü'ş-Şu'ara (inceleme-tenkitli metin) (2 cilt). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora, 1999. google scholar
Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmani. ed. Nuri Akbayar. çev. Seyit Ali Kahraman. 6 Cilt. Ankara: Kültür Bakanliği ve Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfi Yayinlari, 1996. google scholar
Taşköprîzâde, Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-nu‘mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmaniyye. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Şarkiyat Araştirma Merkezi, 1985. google scholar
Taşköprülüzâde, Ahmed Efendi. el-Livâü’l-merfû‘ fî halli mebâhisi’l-mevzu‘. çev. Eşref Altaş. İstanbul: İlem, 2022. google scholar
Teftâzânî, Sa‘deddin. Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavzîh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1957. google scholar
Tekin, Kenan. “Cihet-i Vahde Tartişmalari Bağlaminda 18. yy Osmanli İlim Düşüncesi”. Sahn-ı Semân’dan Dârülfünûn’a Osmanlı’da İlim ve Fikir Dünyası (Âlimler, Müesseseler ve Fikrî Eserler) - XVIII. Yüzyıl. ed. Ahmet Hamdi Furat vd. 2/23-45. İstanbul: Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayinlari, 2018. google scholar
Tûsî, Nasîrüddîn. Kitâbü’l-Müstetâb Ahlâk-ı Nâsırî. çev. Muhammed Sâdik Fazlullah. Beyrut: Dârü’l-Hâdî, 1439. google scholar
Urmevî, Sirâceddin el-. Metâli‘u’l-envâr. ed. Ebü’l-Kâsim er-Rahmânî. 3 Cilt. Tahran: Müessese-i Pejuheş-i Hikmet ve Felsefe-i İrân, 1393. google scholar
Yaltkaya, M. Şerafettin. “Molla Lûtfî”. Tarih Semineri Dergisi 2 (1938), 35-59. google scholar
Risâle fî def‘i’ş-şübeh ‘an havâşî mebâhisi’l-mevzû‘ min kıbeli ‘ilmi’l-kelâm. Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2271. google scholar