Dımaşklı Bir Şâfiî Müderris-Müftünün İstanbul Serüveni: Necmeddin el-Gazzî’nin Seyahatnamesi (1032/1623)

Bu makale Necmeddin el-Gazzî’nin (ö. 1061/1651) yakın bir tarihe kadar kayıp olduğu düşünülen İstanbul seyahatnamesini erken modern Osmanlı tarihi için yeni bir kaynak olarak tanıtmayı amaçlamaktadır. Dımaşk’ta saygın bir Şâfiî müderris-müftü olan Necmeddin, müderrisi olduğu medresenin başka bir yerel âlime verilmesi üzerine 1623 tarihinde İstanbul’a seyahat etti. Toplamda dört buçuk ay süren bu seyahatin ardından, önceki Arap seyyahların seyahatnameleri tarafından oluşturulan yazım geleneğini dikkate alarak bir seyahatname kaleme aldı. Bu çalışma söz konusu seyahatnemenin müellif nüshasına odaklanarak Necmeddin’in Dımaşk, İstanbul ve yolu üzerinde bulunan Anadolu şehirlerindeki mekanlar, mimarî yapılar, kişiler ve önemli siyasi-sosyal olaylar hakkındaki mülahazalarını incelemektedir. Ayrıca Necmeddin’in seyahatnamesindeki kelime seçimi, şiirler, rüya ve fal anekdotları gibi anlatı unsurlarını değerlendirmektedir. Çalışma, önceki Arapça seyahatnamelere ve mevcut Osmanlı araştırmalarına atıfta bulunarak, Necmeddin’in seyahatnamesi için tarihsel bağlam oluşturmakta ve bu kaynağın sunduğu yeni bilgilerin altını çizmektedir. Necmeddin’in seyahat anlatısı, dönemin Anadolu şehirlerinin canlı bir tasvirini sunmakta ve II. Osman’ın (ö. 1031/1622) katli akabinde İstanbul’da yükselişe geçen hizip mücadelelerine yeni bir pencereden bakmaya imkân vermektedir. Ayrıca, seyahatnamedeki anlatı unsurları on yedinci yüzyılın ilk yarısında Osmanlı merkezini ziyaret eden bir Şâfiî eyalet müftüsünün zihniyeti ve bakış açısı hakkında önemli ipuçları sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Tarihi, Dımaşk, İstanbul, Seyahatname, el-Gazzî

A Damascene Shāfi‘ī Professor-Mufti in Istanbul: Najm al-Dīn al-Ghazzī’s Travelogue (1032/1623)

The aim of this article is to introduce Najm al-Dīn al-Ghazzī’s (d. 1061/1651) Istanbul travelogue, which until recently was considered to be lost, as a new primary source for the examination of early modern Ottoman history. As an eminent Shāfi‘ī professor-mufti in Damascus, Najm al-Dīn traveled to Istanbul in 1623 with the intention of petitioning the Imperial Council to regain his teaching position that he had lost to a rival local scholar. His journey took him four and a half months, during which time he penned an account in the form of a travelogue, adhering to the literary conventions established by previous Arab travelers. This article examines the content of the autograph copy of the travelogue highlighting Najm al-Dīn’s views on cities, architectural structures, individuals, and significant socio-political events in Damascus, Istanbul, and other Anatolian towns on his way. It also scrutinizes Najm al-Dīn’s narrative strategies throughout the travelogue, including his use of language and poetic composition as well as inclusion of dream and fortune-telling anecdotes. This article also considers the relationship between Najm al-Dīn’s work and previous Arabic travelogues to highlight continuities and divergences, as well as new information provided. Najm al-Dīn’s travelogue offers a vivid description of Anatolian towns in the early seventeenth century. It also provides insight into the multi-faceted imperial factionalism in Istanbul in the post-Osman II (d. 1031/1622) period. Furthermore, the narrative elements within the travelogue shed light on the mindset and vision of an early modern provincial Shāfi‘ī professor-mufti in the Ottoman center.

Keywords:

Ottoman History, Damascus, Istanbul, Travelogue, al-Ghazzī,

PDF

___

Abu-Husayn, Abdulrahim. Provincial Leadership in Syria 1575-1650. Lebanon: American University of Beirut, 1985. google scholar
Abu Husayn Abdulrahim - Abu Hussein, Tarek. “On the Road to the Abode of Felicity: Observations of a Damascene Scholar in Anatolia and Istanbul in 1530”. Ostour 3/6 (July 2017), 33-44. google scholar
Abu-Husayn, Tarek. “Historian and Historical Thought in an Ottoman World: Biograhical Writing in 16th and 17th Century Syria / Bilad al-Sham”. MA Thesis, Istanbul, Sabancı University, 2010. google scholar
Akdağ, Mustafa. Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası “Celalî İsyanları”. Istanbul: Cem Yayınevi, 1995. google scholar
And, Metin. Istanbul in the Sixteenth Century: the City, the Palace, Daily Life. Istanbul: Akbank, 1994. google scholar
Atçıl, Abdurrahman. Scholars and Sultans in the Early Modern Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 2017. google scholar
Bakhit, M. Adnan. The Ottoman Province of Damascus in the Sixteenth Century. Beirut: Librairie du Liban, 1982. google scholar
Beyazıt, Yasemin. Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. google scholar
Börekçi, Günhan. “İnkırâzın Eşiğinde Bir Hanedan: III. Mehmed, I. Ahmed, I. Mustafa ve 17. Yüzyıl Osmanlı Siyasî Krizi”. Dîvân Dergisi 14/26 (2009), 45-96. google scholar
Çakar, Enver. “XVI. Yüzyılda Şam Beylerbeyiliğinin İdarî Taksimatı”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 13/1 (2003), 351-74. google scholar
Çakır, Coşkun - Akkuş, Yakup. “Trade in Ottoman Istanbul”. From Antiquity to the 21st Century History of Istanbul. Accessed 10 December 2022. https://istanbultarihi.ist/560-trade-in-ottoman-istanbul google scholar
Çelebi, İlyas. “Fal (İslam’da Fal)”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Accessed 9 December 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/fal#2-islamda-fal google scholar
Darling, Linda T. The Janissaries of Damascus in the Sixteenth Century, or, How Conquering a Province Changed the Ottoman Empire. Otto Spies Memorial Lecture 6, eds. Stephan Conermann and Gül Şen. EBVerlag, 2019. google scholar
Elger, Ralf. Glaube, Skepsis, Poesie: Arabische Istanbul-Reisende im 16. und 17. Jahrhundert. Würzburg: Ergon
Verlag in Kommission, 2011. google scholar
Elger, Ralf. “Istanbul in Early Modern Arabic Literature”. From Antiquity to the 21st Century History of Istanbul. Accessed 24 November 2022. https://istanbultarihi.ist/626-istanbul-in-early-modern-muslim-arabic- literature google scholar
Elhajhamed, Abdulsattar. “Kadı Muhibbüddin el-Hamevî’nin Bevâdi’d-Dumû‘il-‘Andemiyye bi-Vâdi’d- Diyâr’ir-Rûmiyye Adlı Seyahatnamesi Üzerine Bir İnceleme”. Nüsha Şarkiyat Araştırmaları Dergisi 19/48 (2019), 203-26. google scholar
Emecen, Feridun M. “Mustafa I”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Accessed 10 December 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/mustafa-i google scholar
Faroqhi, Suraiya. Pilgrims and Sultans: The Hajj under the Ottomans 1517-1683. Tauris, 1994. google scholar
Faroqhi, Suraiya. Approaching Ottoman History: An Introduction to the Sources. Cambridge: Cambridge University Press, 2004. google scholar
al-Fîrûzâbâdî, Muhammad b. Ya’qub Majd al-Din. al-Qamüs al-muhit. ed. Muhammad Nu’aym al-‘Arqusi. Beirut: Mu’assasa al-Risala, 2005. google scholar
Fleischer, Cornell H. Bureaucrat and Intellectual in the Ottoman Empire: The Historian Mustafa Âli (15411600). Princeton: Princeton University Press, 1986. google scholar
Frenkel, Yehoshua. “The Ottomans and the Mamluks through the Eyes of Arab Travelers (in 16th-17th Centuries)”. The Mamluk-Ottoman Transition: Continuity and Change in Egypt andBiladAl-Sham in the Sixteenth Century. eds. Stephan Conermann and Gül Şen. 275-293. Göttingen: V&R unipress, 2016. google scholar
al-Ghazzi, Badr al-Din. al-Matali‘ al-badriyya fi al-manazil al-rümiyya. ed. al-Mahdi Id al-Rawadiyya. Amman: Dar al-Faris, 2004. google scholar
al-Ghazzi, Najm al-Din. Lutf al-samar wa qatf al-thamar min tarajim a‘yan al-tabaqa al-üla min al-qarn al-hadi ashar. 2 volumes, ed. Mahmud al-Shaykh. Damascus: Wizara al-Thaqafa wa-l-Irshad al-Qawmi, 1981. google scholar
al-Ghazzi, Najm al-Din. al-Iqd al-manzüm fi al-rihla ila al-Rüm. Aleppo: The Waqfiyya Library, 180. Microfilm copy in Dubai: The Juma al-Majid Center for Culture and Heritage, 238096. google scholar
al-Ghazzi, Najm al-Din. Itqan ma yahsun min al-akhbar al-da’ira ‘ala al-alsun. Dar al-Kutub al-Mısriyya ms. no. 29902-b, microfilm no. 49511. google scholar
al-Ghazzi, Najm al-Din. Itqan ma yahsun min al-akhbar al-da’ira ‘ala al-alsun. ed. Khalil b. Muhammad al-‘Arabi. Cairo: al-Faruq al-Haditha, 1995. google scholar
al-Ghazzi, Najm al-Din. al-Kawakib al-sai’ra bi-a‘yan al-mi’a al-ashir. ed. Khalil al-Mansur. Beirut: Dar al- Kutub al-Ilmiyya, 1997. google scholar
Gürkan, Emrah Safa. “The Early Modern Istanbul as a Center of Diplomacy”. From Antiquity to the 21st Century History of Istanbul. Accessed 24 November 2022. https://istanbultarihi.ist/429-early-modern- istanbul-as-a-center-of-diplomacy google scholar
Haskan, Mehmet Mermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar. Istanbul: Üsküdar Belediyesi, 2001. google scholar
Ibn Tulun. Tarikh al-Shamfi matla’ al-ahdal-uthmani: 929-951 h. /1520-1544 m. (Istinadan ila makhıülal nadira fi maktaba al-dawla Staatsbibliothek fi Barlin wa i‘ada jam‘ al-safahat al-da’i‘a min kitab Mufakaha
al-khillan fi al-hawadith al-zaman li-Ibn Tülün al-Salihi al-Dımashqi. ed. Ahmad Ibesch. Abu Dhabi: Dar al- Kutub al-Wataniyya, 2009. google scholar
İlgürel, Mücteba. “Celâlî İsyanları”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Accessed 10 December 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/celali-isyanlari google scholar
İşbilir, Ömer. “Nasuh Paşa”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Accessed 4 December 2022. https:// islamansiklopedisi.org.tr/nasuh-pasa google scholar
İzgi, Cevat “Necmeddin el-Gazzî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Accessed 27 November, 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/necmeddin-el-gazzi google scholar
Kafadar, Cemal. “A Rome of One’s Own: Reflections on Cultural Geography and Identity in the Lands of Rum”. Muqarnas 24 (2007), 7-25. google scholar
Kafadar, Cemal. “Mütereddit Bir Mutasavvıf: Üsküplü Asiye Hatun’un Rüya Defteri 1641-1643”. Reproduced in Cemal Kafadar, Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken: Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun. Istanbul: Metis Yayınları, 2009, 123-91. google scholar
Kami, Gürzat. “Damascene Scholars in the Mamluk-Ottoman Transition: History of Three Generations of the Ghazzi Family (1450-1650)”. Ph.D. dissertation. Istanbul, Marmara University, 2023. google scholar
Kâmil, Ekrem. “Gazzi-Mekki Seyahatnamesi: Hicri Onuncu-Milâdi on Altıncı Asırda Yurdumuzu Dolaşan Arab Seyyahlarından Muhammad Ibn Ahmad al-Nahrawali ve Badr al-Din Muhammad Ibn Muhammad al- Ghazzi”. Tarih Semineri Dergisi 2/1 (1937), 3-90. google scholar
Küçükaşçı, Mustafa S. “İki Arap Âliminin Gözünden XVI. Yüzyılda İstanbul”. I. Uluslararası Osmanlı İstanbulu Sempozyumu Bildirileri, 29 Mayıs-1 Haziran 2013. eds. Feridun M. Emecen and Emrah Safa Gürkan. 71-86. Istanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2013. google scholar
al-Muhibbi, Muhammad Amin. Khulasa al-atharfi a’yan al-qarn al-hadiashar. google scholar
al-Muradi, Abu al-Fadl. Arfal-bashamfi man waliyafatwaDimashq al-Sham. ed. Muhammad Muti' al-Hâfız - Riyad Abd al-Hamid Murad. Damascus-Beirut: Dâr Ibn Kathir, 1988. google scholar
Nalçacı, Nida N. “İstanbul’un Tarihsel Kaynakları Olarak Seyahatnameler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 8/16 (2010), 523-562. google scholar
Nev’izade Atayi. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-Şakâ’ik: Nev‘izâde Atâyi’nin Şakâ’ik Zeyli. Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017. google scholar
Niyazioğlu, Aslı. Dreams and Lives in Ottoman Istanbul: A Seventeenth-Century Biographer’s Perspective Taylor & Francis, 2016. google scholar
Özbaran, Salih. Bir Osmanlı Kimliği 14.-17. Yüzyıllarda Rûm/RûmîAidiyet ve İmgeleri. Istanbul: Kitap Yayınevi, 2004. google scholar
Peirce, Leslie P. The Imperial Harem: Women and Sovereignty in the Ottoman Empire. Oxford University Press, USA, 1993. google scholar
Pfeifer, Helen. Empire of Salons: Conquest and Community in Early Modern Ottoman Lands. Princeton: Princeton University Press, 2022. google scholar
Reynolds, Dwight F. ed. Interpreting the Self: Autobiography in the Arabic Literary Tradition. Berkeley: University of California Press, 2001. google scholar
el-Rouayheb, Khaled. “Heresy and Sufism in the Arabic-Islamic World, 1550-1750: Some Preliminary Observations”. Bulletin of the School of Oriental andAfrican Studies, 73/3 (2010), 357-80. google scholar
Sarıcaoğlu, Fikret. “Hüseyin Paşa, Mere”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Accessed 10 December 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/huseyin-pasa-mere google scholar
Shafir, Nir. “The Road from Damascus: Circulation and the Redefinition of Islam in the Ottoman Empire, 1620-1720”. Ph.D. dissertation. Los Angeles, University of California, 2016. google scholar
Shafir, Nir. “In an Ottoman Holy Land: The Hajj and the Road from Damascus, 1500-1800”. History of Religions 60/1 (2020), 1-36. google scholar
Şeyhi Mehmed Efendi. Vekâyi‘u’l-fuzalâ: Şeyhî’nin Şakâ’ikZeyli. Istanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2018. google scholar
Tezcan, Baki. The Second Ottoman Empire: Political and Social Transformation in the Early Modern World. New York: Cambridge University, 2010. google scholar
Türkhan, Ayşe. “Arap Seyahatnamelerinde Osmanlı İstanbul’u ve Türkler: İbrahim el-Hiyârî Seyahatnamesi”. Ph.D. dissertation. Istanbul, Istanbul University, 2021. google scholar
Yılmaz, Harun. Zengi ve Eyyubi Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). Istanbul: Klasik Yayınevi, 2017. google scholar
Winter, Michael. “al-Gazzi”. Historians of the Ottoman Empire. Accessed 27 November 2022. https://ottomanhistorians.uchicago.edu/en/historian/al-gazzi google scholar