İbn Sînâ ve Fahreddin er-Râzî’ye Göre Tümel Önermenin Öznesi

Bu makale, İbn Sînâ’nın (öl. 428/1037) kendisinden önceki mantık geleneğinden farklılaştığı en önemli noktalardan birisi olan mutlak ve modal önermeler hakkındaki görüşlerini anlamak için kritik bir konumda bulunan tümel yüklemli önermenin öznesine dair açıklamalarını, onun etkili yorumcusu ve eleştirmeni Fahreddin er-Râzî’nin (öl. 606/1210) yorumları eşliğinde ortaya koymayı hedeflemektedir. İbn Sînâ el-Muhtasaru’l-evsat ve eş-Şifâ: el-Kıyâs’ta tümel yüklemli önermenin öznesinin beş özelliğine yer vermektedir. Tümel yüklemli önermenin öznesine dair ilk defa İbn Sînâ tarafından ortaya konulan bu özellikler incelendiğinde onların en temelde İbn Sînâ’nın hakikî önerme anlayışı, yüklemleme teorisi ve mutlak ve modal önerme yorumuna dayandığı görülür. Bu özelliklerin ve ortaya çıkma nedenlerinin ayrıntılı olarak incelenmesi ve bu özelliklere dair İbn Sînâcı mantıkçıların yorum, katkı ve eleştirilerinin tespit edilmesi İbn Sînâcı mantık geleneğinin önerme anlayışının belirlenmesi açısından son derece önemlidir. Bu amaçla bu makalede İbn Sînâ’nın burada ifade ettiği özne yorumuna nasıl ulaştığı ve bu yaklaşımın yüklem açısından karşılık geldiği noktalar aydınlatılarak İbn Sînâ’ya göre tümel önermelerin özneleri bakımından analizi özlü bir şekilde sunulmuştur. Bu yapılırken İbn Sînâ’nın genel çerçevesini çizdiği önerme anlayışını şerh, tashih, yeniden tasnif ve zaman zaman da eleştirilerle daha yetkin bir hâle getirmede çok önemli bir role sahip olan Râzî’nin yorumları dikkate alınmış ve böylece hem Râzî’nin bu kritik meselede İbn Sînâ karşısındaki konumu belirginleştirilmeye hem de konunun Râzî sonrası İslam mantık geleneğindeki tezahürlerinin başlangıç noktaları gün yüzüne çıkartılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İbn Sînâ, Fahreddin er-Râzî, Tümel Yüklemli Önerme, Özne, Yüklemleme

The Subject Term of Universal Proposition According to Ibn Sīnā and Fakhr al-Dīn al-Rāzī

This article examines Ibn Sīnā’s (d. 428/1037) views on the subject term of universal categorical proposition as well the comments of his influential interpreter and critic Fakhr al-Dīn al-Rāzī (d. 606/1210) regarding this subject term. In al-Mukhtaṣar al-awsaṭ and al-Shifā’: al-Qiyās, Ibn Sīnā explained the five characteristics of the subject term of universal categorical proposition. When examining these characteristics of the subject term of universal categorical proposition as first put forth by Ibn Sīnā, it is clearly seen that they are mainly based on Ibn Sīnā’s understanding of essentialist (ḥaqīqī) proposition, predication theory, and the absolute and modal proposition interpretation. Examining these characteristics and their roots in detail and determining the interpretations, contributions, and criticisms of Avicennian logicians about these conditions is essential for being able to identify conception of the proposition of the Avicennian logic tradition. For this purpose, this article concisely presents the analysis of universal propositions in terms of their subject terms by explaining how Ibn Sînâ had obtained this interpretation of the subject term. While doing this, the article considers Rāzī’s comments, which had a vital role in making Ibn Sīnā’s understanding of the proposition more competent through commentary, correction, reclassification, and criticism. Thus, this paper clarifies Rāzī’s position on this critical issue and illuminate the starting points of the appearances of the subject in the post-Rāzī Islamic logic tradition.

Keywords:

Ibn Sīnā, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, Universal Categorical Proposition, Subject Term, Predication,

PDF

___

Adamson, Peter - Benevich, Fedor. “Fakhr al-Din al-Razi”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta. Erişim 5 Şubat 2023. https://plato.stanford.edu/entries/al-din-al-razi/ google scholar
Ahmed, Asad Q. “Interpreting Avicenna: Urmawi/Tahtani and the Later Logical Tradition on Propositions”. Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale 21 (2010), 315-342. google scholar
Ahmed, Asad Q. “Systematic Growth in Sustained Error: A Case Study in the Dynamism of Post-Classical Islamic Scholasticism”. The Islamic Scholarly Tradition, ed. Asad Q. Ahmed vd., 343-378. Leiden - Boston: Brill, 2011. https://doi.org/10.1163/ej.9789004194359.i-386.84 google scholar
Âmidî, Muhammed. Risâle fî beyâni’n-nizâ‘ beyne İbn Sînâ ve’l-Fârâbî fî ittisâfi’l-mevzû‘. nşr. Asad Q. Ahmed. “Systematic Growth in Sustained Error: A Case Study in the Dynamism of Post-Classical Islamic Scholasticism”. The Islamic Scholarly Tradition, ed. Asad Q. Ahmed vd. 372-377. Leiden - Boston: Brill, 2011. google scholar
Aristoteles. Birinci Çözümlemeler. çev. Ali Houshiary. Ankara: Dost Kitabevi, 1998. google scholar
Cornford, Francis Macdonald. Platon’un Kozmolojisi Timaios Çevirisi ve Açıklaması. çev. Özgüç Orhan. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2022. google scholar
Derin, Necmi. “Önermedeki Zât-Unvân (Vasıf) Ayrımının Bilgi Açısından Önemi”, İslam Araştırmaları Dergisi 29 (2013), 99-114. google scholar
Gutas, Dimitri. Avicenna and the Aristotelian Tradition. Leiden - Boston: Brill, 2014. google scholar
Hodges, Wilfred. “Remarks on al-Farabi’s Missing Modal Logic and Its Effect on Ibn Sina”. Eshare: an Iranian Journal of Philosophy 1/3 (2019), 39-73. google scholar
Hodges, Wilfred - Druart, Therese-Anne. “al-Farabi’s Philosophy of Logic and Language”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta. Erişim 8 Ağustos 2021. https://plato.stanford.edu/archives/fall2020/ entries/al-farabi-logic/ google scholar
Hûnecî, Efdalüddîn. Keşfü’l-esrâr an gavâmizi’l-efkâr. nşr. Khaled el-Rouayheb. Tahran: Müessese-i Peşûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 1389 ş. google scholar
İbn Rüşd. Makâlât fî’l-mantık ve’l-ilmi’t-tabîî. nşr. Cemaleddin Alevî. ed-Dâru’l-Beyza: Dâru’n-Neşri’l- Mağribiyye, 1983. google scholar
İbn Sînâ. el-İşârât ve’t-tenbîhât. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât içinde. mlf. Fahreddin er-Râzî. nşr. Ali Rızâ Necefzâde. Tahran: Encümen-i Âsâr, 1384 ş. google scholar
İbn Sînâ. el-Muhtasaru’l-evsat fi’l-mantık. nşr. Seyyid Mahmûd Yûsuf Sânî. Tahran: Iranian Institute of Philosophy, 1396 ş. google scholar
İbn Sînâ. eş-Şifâ: el-Kıyâs. nşr. Saîd Zâyed. Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme li Şuûni’l-Metâbi‘i’l-Emîriyye, 1965. google scholar
İbn Sînâ. Kitâbü’n-Necât fi’l-hikmeti’l-mantıkiyye ve’t-tabîiyye ve’l-ilâhiyye. nşr. Mâcit Fahrî. Beyrut: Dâru’l- Âfâkı’l-Cedîde, 1985. google scholar
İbn Sînâ, Kitâbü’ş-Şifâ: II. Analitikler. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006. google scholar
İbn Sînâ. Mantığa Giriş. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2013. google scholar
İbn Sînâ. Mantıku’l-meşrikıyyîn ve’l-kasîdetü’l-müzdevece fi’l-mantık. Kum: Mektebetü Âyetullahi’l-Uzmâ el- Mer‘aşî en-Necefî, 1405 h. google scholar
Karaismail, Fatma. Fahreddin er-Râzî’nin Önerme Anlayışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022. google scholar
Karâmelekî, A. Ferâmerz. “et-Ta‘lîkât”. Mantıku’l-Mülahhas. mlf. Fahreddin er-Râzî. 357-449. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı İmam Sâdık, 1381 ş. google scholar
Korkmaz, Hasan. Fahreddin Râzî’nin Zihnî Varlık Anlayışı: el-Mebâhisü’l-meşrikiyye ve el-Mülahhas Bağlamında Bir İnceleme. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017. google scholar
Menzel, Christopher. “The Possibilism-Actualism Debate”. Stanford Encyclopedia of Philosophy. ed. Edward N. Zalta. Erişim 10 Aralık 2022. https://plato.stanford.edu/entries/possibilism-actualism/ google scholar
Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrikıyye fi ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabîiyyât. nşr. M. Mu‘tasım el-Bağdadî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990. google scholar
Râzî, Fahreddin. “er-Risâletü’l-mantıkiyye”. Logic in 6th/12th Century Iran. nşr. Gholamreza Dadkhah - Asadollah Fellâhî. 429-478. Tehran: Iranian Institute of Philosophy, 2018. google scholar
Râzî, Fahreddin. Lübâbü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. nşr. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyeti’l- Ezheriyye, 1986. google scholar
Râzî, Fahreddin. Mantıku’l-Mülahhas. nşr. A. Ferâmerz Karâmelekî - Âdîne Asgarînejad. Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-ı İmam Sâdık, 1381 ş. google scholar
Râzî, Fahreddin. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. nşr. Ali Rızâ Necefzâde. 2 Cilt. Tahran: Encümen-i Âsâr, 1384 ş. google scholar
Râzî, Fahreddin. Şerhu Uyûni’l-hikme. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 1592, 1a-198a. google scholar
Râzî, Kutbüddin. Tahrîru’l-kavâ'idi’l-mantıkyye fî şerhi’r-Risâleti’ş-şemsiyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,
2014. google scholar
Rouayheb, Khaled. İslam Mantığının Gelişimi: 1200-1800. çev. Yusuf Daşdemir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022. google scholar
Sâvî, Sehlân. el-Besâiru’n-nasîriyye fî ilmi’l-mantık. nşr. Hasan el-Merâğî. Tahran: Müessesetü’s-Sâdıku’t-
Tıbâa ve’n-Neşr, 1390 ş. google scholar
Street, Tony. “Al-'Allama al-Hilli (d. 1325) and the Early Reception of Katibi’s Shamsiya: Notes towards a Study of the Dynamics of Post-Avicennan Logical Commentary”. Oriens 44 (2016), 267-300. http:// dx.doi.org/10.1163/18778372-04403004 google scholar
Street, Tony. “Afdal al-Din al-Khûnajî (d. 1248) on the Conversion of Modal Propositions”. Oriens 42 (2014), 454-513. https://doi.org/10.1163/18778372-04203006 google scholar
Street, Tony. “Appendix: Readings of the Subject Term”. Arabic Sciences and Philosophy 20 (2010), 119-124. https://dx.doi.org/10.1017/s0957423909990117 google scholar
Street, Tony. “Mantık”. çev. M. Cüneyt Kaya. İslam Felsefesine Giriş. ed. Peter Adamson - Richard C. Taylor. 273-292. İstanbul: Küre Yayınları, 2008. google scholar
Street, Tony. ““The Eminent Later Scholar” in Avicenna’s Book of the Syllogism”. Arabic Sciences and Philosophy 11 (2001), 205-218. doi: 10.1017/s0957423901001096 google scholar
Thom, Paul. “Abhari on the Logic of Conjunctive Terms”. Arabic Sciences and Philosophy 20 (2010), 105117. doi: 10.1017/s0957423909990105 google scholar
Thom, Paul. Medieval Modal Systems: Problems and Concepts. London - New York: Routledge, 2017. google scholar
Thom, Paul. “Necessity in Avicenna and the Arabic Tradition”. Logical Modalities From Aristotle to Carnap. ed. Max Cresswell - Edwin Mares - Adriane Rini. 91-112. Cambridge: Cambridge University Press, 2016. google scholar
Toshiharu, Nigo. “The Development of Modal Theory in Medieval Islamic Philosophy, From Ibn Sina to Naşir al-Din al-Tûsî”. Bulletin of the Society for Near Eastern Studies in Japan 40/1 (1997), 103-123. google scholar
Tûsî, Nasîruddin. Şerhu’l-İşârât. nşr. Süleyman Dünyâ. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’n-Nu‘mân, 1992. google scholar