XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Bursa Medreseleri ve Müderris Tevcîhatı (Anadolu Kazasker Ruznamçelerine Göre)

Osmanlı Devleti’nde ilmiye mensuplarının özlük işlerinin kaydedildiği kazaskerruznamçeleri ilk olarak XVI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren düzenli bir şekildetutulmaya başlanmıştır. Bu defterler kayıt formları açısından mülazemet ve hareketruznamçeleri olmak üzere iki ana seriye ayrılırlar. Mülazemet ruznamçeleri ilmiye tarikineilk defa girenlerin silke hangi yollarla dâhil olduklarına dair kayıtları ihtiva ederken,hareket ruznamçelerinde Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin yetki bölgelerinde bulananmevleviyet seviyesinin altındaki kazalara ait kadı tevcîhatı vardır. Ayrıca bu ruznamçelerdeAnadolu ve Rumeli kazaskerleri tarafından yapılan müderris atamalarına dair kayıtlar dabulunur. Mülazemet ruznamçeleri sadece Rumeli kazaskerliği tarafından tutulurken,hareket ruznamçeleri Anadolu ve Rumeli kazaskerleri tarafından ayrı ayrı tutulmuşlardır.Bâb-ı Meşîhat Arşivi ve Nuruosmaniye Kütüphanesi’nde bulunan XVII. ve XVIII. yüzyılaait Anadolu kazasker ruznamçelerinin ana kaynak olarak kullanılmasıyla hazırlanan buçalışmada Bursa medreseleri ele alınmıştır. Bursa medreselerine ya da Bursamedreselerinden başka medreselere yapılan müderris atamaları incelenerek teşkilatınişleyişine dair bir değerlendirme yapılmıştır. Ayrıca XVII. ve XVIII. yüzyılda Bursa’dabulunan 40 akçe altı medreselerin listesi çıkarılmıştır.

Bursa Madrasahs and Mudarris Assignments in the 17th and 18th Centuries (According to Anatolian Kadi’asker Agendas)

The first kadi’asker agendas containing records of personnel affairs of scholars in the Ottoman Empire were kept regularly as from the second half of the 16th century. In terms of enrolment forms these agendas are differentiated into two main series: internship (mülazemet) agendasand movement (hareket) agendas. While internship agendas contained records about how persons were accepted for the scholar path for the first time, movement agendas consisted of kadi (judge) grants in administrative districts under the level of mevleviyet in jurisdiction areas of Anatolian and Rumelia kadi’asker. Besides, these agendas also contained records about mudarris (professor) assignments made by Anatolian and Rumelia kadi’askers. While internship agendas were only kept by the Rumelia kadi’asker, movement agendas were kept separately by the Anatolian and Rumelia kadi’asker. This study addresses Bursa madrasahs by using Anatolian kadi’asker agendas from the 17th and 18th century maintained in Bâb-ı Meşîhat Archives and Nuruosmaniye Library as the main source. Mudarris assignments to or from Bursa madrasahs to others have been examined and an evaluation on the operation of this organization has been made in the frame of the data obtained from the agendas. Furthermore, a list of madrasahs in Bursa in the 17th and 18th century with a level under 40 asper has been prepared.

PDF

___

AKR, 435/1; 436/2; 437/3; 438/4; 439/5; 441/6-1; 443/8; 444/9; 445/10; 446/11; 447/12; 448/13; 452/17; 453/18; 454/19; 455/20; 456/21; 457/22; 458/23; 459/24; 460/25.
RKR, 228/51; 237/60; 240/63; 241/64.
AKGÜNDÜZ, Murat, Osmanlı Medreseleri -XIX. Asır-, İstanbul 2004.
AYDIN, Bilgin, İlhami Yurdakul, İsmail Kurt, Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi Defter Kataloğu, İSAM yay., İstanbul 2006.
AYDIN, Bilgin-Rıfat Günalan, “Ruus Defterlerine Göre XVI. Yüzyılda Osmanlı Müderrisleri”, Osmanlı’nın İzinde Prof. Dr. Mehmet İpşirli Armağanı, Hz. Feridun Emecen, vd., İstanbul 2013.
BAKIR, Nuran, XVII. Asrın İkinci Yarısında Payeli ve Bilfiil Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Mezuniyet Tezi, İstanbul 1966.
BALTACI, Cahit, “Kâdî-asker Rûz-nâmçeleri’nin Tarihî ve Kültürel Ehemmiyeti”, İslam Medeniyet Mecmuası, IV/1, İstanbul 1979, s. 55-100.
BALTACI,“The İmportence Of The Kadı Registers For The Islamic World”, Studies On Turkish-Arab Relations, II, İstanbul 1987, s. 166-169.
BALTACI,XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul 2005.
BEYAZIT, Yasemin, “Kadasker Ruznâmçelerinde Tipoloji ve Yeterlilik”, Özer Ergenç Armağanı, ed. Ümit Ekin, İstanbul 2013, s. 97-112.
BEYAZIT,Osmanlı İlmiye Mesleğinde İstihdam (XVI. Yüzyıl), Ankara 2014.
BEYAZIT, Kadıasker Atama Ruznâmçelerinden “Çivizâde Mehmed Efendi Ruznamçesi” Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
BEYAZIT,“Osmanlı İlmiyye Bürokrasisinde Şeyhülislâmlığın Değişen Rolü ve Mülâzemet Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıllar)”, Belleten, LXVIII/267, Ankara 2009, s. 423-441.
BEYAZIT,“Osmanlı Eğitim Sistemi İçinde Buk‘a Medreseleri”, Osmanlı Medreseleri: Eğitim, Yönetim ve Finans, ed. Fuat Aydın, Mahmud Zengin, vd., İstanbul 2018, s. 447-472.
BİLGE, Mustafa, İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul 1984.
BOZKURT,Nebi, “Medrese”, DİA, XXVIII, 323-327.
BOZKURT,“Müderris”, DİA, XXXI, 467-468
DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1997, s. 599.
ERÜNSAL, İsmail, “Nuruosmaniye Kütüphanesinde Bulunan Bazı Kazasker Ruznâmçeleri”, İstanbul Üniveresitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi (İÜEFD), X-XI İstanbul 1981, s. 3-15.
ERÜNSAL, Osmanlı Kültür Tarihinin Bilinmeyenleri, İstanbul 2014.
Fatih Sultan Mehmed, Kânûnnâme-i Âl-i Osman (Tahlil ve Karşılaştırmalı Metin), Haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul 2003.
GÖKÇAY, Gülsen, XVIII. Asrın İlk Yarısında Anadolu ve Rumeli Kazaskerleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, Mezuniyet Tezi, İstanbul 1964.
GÜL, Ahmet, Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim ve Bunlar Arasında Dâru’l-Hadîslerin Yeri, Ankara 1997.
HIZLI, Mefail, “Osmanlı Medreselerinde Okutulan Dersler ve Eserler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XVII/1, Bursa 2008, s. 25-46.
HIZLI,“Kuruluşundan Osmanlılara Kadar Medreseler”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, II/2, Bursa 1987, s. 273-281.
HIZLI,Osmanlı Klasik Döneminde Bursa Medreseleri, İstanbul 1998
İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Osmanlı Eğitim ve Bilim Kurumları”, Osmanlı Devleti Tarihi, II, ed. Ekmeddin İhsanoğlu, IRCICA yay.,İstanbul 1994.
İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasikçağ (1300-1600), çev. Ruşen Sezer, İstanbul Mayıs 2003.
İPŞİRLİ, Mehmet, “Medrese” DİA, XXVIII, 327-333.
İPŞİRLİ, “Kazasker”, DİA, XXV, 140-143.
İPŞİRLİ, “Müderris”, DİA, XXXI, 468-470.
İPŞİRLİ, “Buk‘a”, DİA, VI, 386-387.
KAYADİBİ, Fahri, “Fatih Sultan Mehmed Döneminde Eğitim ve Bilim”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, VIII, İstanbul 2003, s. 1-18.
Koçi Bey Risaleleri, haz. Seda Çakmakçıoğlu, İstanbul 2008, s. 46-47.
KURU, Levent, Kazasker Ruznamçelerine Göre 18. Yüzyılın İlk Yarısında Rumeli’de Kadılık Müessesesi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2016.
ORTAYLI, İlber, Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devletinde Kadı, Ankara 1994.
ORTAYLI, Türkiye Teşkilât ve İdare Tarihi, Ankara 2007
ÖZERGİN, M. Kemal,“Eski Bir Rûznâme’ye Göre İstanbul ve Rumeli Medreseleri”, İstanbul Üniveresitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi (İÜEFD), IV-V, İstanbul 1974, s. 263-290.
TAŞDEMİRCİ, Ersoy, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Medreseler”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, III, Kayseri 1989, s. 519-532.
ULUSOY, Ahmet, Kuruluşundan 17. Yüzyıla Kadar Osmanlı Medreselerinde Eğitim-Öğretim Faaliyetleri, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007.
UNAN, Fahri, “Osmanlı İlmiye Tarîkinde “Pâye”li Tâyinler Yahut Devlete Kazanç Kapısı, Belleten, LXII/233, Ankara 1998, s. 42-64.
UZUNÇARŞILI, İ.H, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Ankara 1988.
ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta 2002.