Turan AÇIK

ŞEHİRKÖY: OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA ŞEHİRHÜKMÜNDE KÖYLER

Osmanlıların Anadolu’da ve Balkanlar’da bazıköylerine verdikleri Şehirköy ismi, modern bir zihiniçin tek bir kelime/kavram olarak anlamlandırılmasıgüç bir birlikteliktir. Bugün Sırbistan’da bulunan Pirotşehri, 14. yüzyılın ikinci yarısında fethedildiğinde,buraya Şehirköy/Şarköy adı verilmişti. Vergi esaslıtahrir defterlerinden bakıldığında, 16. yüzyılın ilkyarısında küçük bir şehir olarak görünen Şehirköy’ünböyle isimlendirilmesini tam anlamıyla idrak etmekmümkün değildir. Sadece küçük bir şehir olması ile budurumu izah etmek, Osmanlıların dünya görüşünühafife almak anlamına gelecektir. OsmanlıArşivindeki çeşitli belge serileri ile Anadolu’dan veBalkanlar’dan bulunan örnekler, Osmanlıların şehirve köye hangi ilmî perspektiften yaklaştığının tespiti,bir yerleşim yerini Şehirköy şeklinde isimlendirmeningerekçelerini kısmen ortaya koyma fırsatıvermektedir. İdarî taksimatta karşılığı olmayanşehirleri, fıkhî bir birim olarak anlamlandıranOsmanlılar, Cuma camii olan köyleri şehir hükmündekabul etmişlerdi. Bu noktada şehir ve köyü bir aradavar eden kavram ise “mısır” idi. Bir yerin şehiraddedilmesi için “lâzım/gerek şart” olarak Cumacâmii kabul edilmekte, bunun yanında pazarı, çarşısı,kalesi, mahkemesi olan köyler, tahrir defterlerinde“karye” şeklinde kaydedilmiş olsalar da, fıkhen şehirhükmündeydiler. Böylece şer‘î hukuk itibariyle şehirolan bu yerleşim yerleri, örfî hukuk bakımındanköydüler. Bu durum kimi zaman köylerin isimlerinede “Şehirköy/Şarköy/Şarkarye” şeklinde yansıyordu. Elinizdeki makalede, böyle bir isimlendirmeningerekçeleri fıkhî bir perspektiften izah edilmeye veOsmanlı İmparatorluğu’ndaki şehirköyler tasnifedilmeye çalışılmıştır.

Town-Willages in the Ottoman Empire

Şehirköy (Town-village), the name thatOttomans gave to certain villages in theAnatolian region and the Balkans is acombination that is difficult to explain as aword/concept for a modern intellect. When thePirot, currently located in Serbia was captured inthe second half of the 14th century it was namedŞehirköy/Şarköy. It is impossible to fullyunderstand Şehirköy that appears to be a smalltown when examining record entries based ontaxes (tahrir defters) in the first half of the 16th century, being given such a name. Simplydescribing this as being a small town wouldmean underestimating the Ottomans view of theworld. Examples from the Anatolian region andthe Balkans found in a series of documents inOttoman archives offer the chance of partiallyrevealing from which scientific perspective theOttomans approached a town or village, and thereasons for naming a settlement area Şehirköy.Ottomans, who interpreted towns that had noequivalent in administrative divisions as a bodyof Islamic law, gave villages that had a Juma(Friday) Mosque a town status. At this point, theconception that brought town and village intoexistence together was “misr.” Although a JumaMosque was classified a “necessary/requiredcondition” for a place to be classified as a townand villages that also had a bazaar, market place,fortress, court were also registered as “karye” in tax registers, according to Islamic jurisprudencethese had a town status. Therefore, thesesettlements that were towns according to Islamicjurisprudence were classified as villages in termsof customary law. This situation occasionallyreflected on village names in the form of“Şehirköy/Şarköy/Şarkarye.” In this paper, anattempt was made to explain the reasons for suchnames from the perspective of Islamic law anddescribe the town-villages in the OttomanEmpire.

PDF

___

1. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
AE.SAMD.I. (Ali Emiri Ahmed I)
AE.SMMD.IV. (Ali Emiri Mehmed IV)
AE.SMST.II. (Ali Emiri Mustafa II)
AE.SMST.III. (Ali Emiri Mustafa III)
AE SAMD.III.(Ali Emiri Üçüncü Ahmed)
C.ADL. (Cevdet Adliye)
C.EV. (Cevdet Evkaf)
C.ZB. (Cevdet Zabtiye)
HAT. (Hatt-ı Hümayun)
İE.EV. (İbnülemin Vakıf)
A.DVNS.AHK.KR.d. (Divan-ı Hümayun Sicilleri Karaman Ahkâm Defterleri), no: 2.
A.DVNS.MHM. (Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri), no: 1, 2, 6, 7, 25, 26, 27, 71, 73, 78, 81, 91, 108, 110.
387 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530), C. I, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1996.
TT.d. (Tapu Tahrir Defterleri), no: 130, 370.
TS.MA.e., no: 968/65.
TS.MA.d., no: 7090.
Hurûfât Defterleri (HD), no: 1126.
ABOU-El-HAJ, Rifaat Ali, Modern Devletin Doğası: 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, (çev. Oktay Özel-Canay Şahin), İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2000.
AÇIK, Turan, Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Osmanlı Şehri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Siyaset, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
AÇIK, Turan, “Hayye ‘ale’s-salâh!: Osmanlı İmparatorluğu Köylerinde Câmi/Namaz Var mı Yok mu Meselesine Dair”, Doç. Dr. İlknur Karagöz’e Armağan, (ed. Nedim İpek-İbrahim Serbestoğlu), Serander Yayınları, Trabzon 2020, s. 77-108.
Açıklamalı Osmanlı Fetvâları: Fetâvâ-yı Ali Efendi, Cild-i Evvel, (haz. H. Necati Demirtaş), Kubbealtı Neşriyatı, İstanbul 2014.
AKDAĞ, Mustafa, Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi (1453-1559), C. II, Barış Yayınları, Ankara 1999.
AŞIKPAŞAZÂDE, Tevârih-i Âl-i Osman, (Osmanlı Tarihleri I’in içinde), (haz. Nihal Atsız), Türkiye Yayınevi, İstanbul 1949.
AYGÜN, Necmettin vd. Trabzon Hurufat Defterleri: Vakıflar ve Görevlileri (1691-1835), Serander Yayınları, Trabzon 2019.
BERKTAY, Halil-Huricihan İslamoğlu İnan vd. “Tarih ve Kapitalizm”, Defter, S. 20, (1993), s. 7-56.
CALDER, Norman, “Serahsi, Şirazi ve Maverdi’ye Göre Cuma Namazı ve Siyasi İktidarın Hukuki Teorisi”, (çev. A Bülent Baloğlu), Türkiye Günlüğü, S. 18, (1992), s. 21-31.
CANER, Abdurrahman, “Cuma Namazının Sıhhati İçin Öngörülen Cemaat Sayısı Üzerine Bir İnceleme”, Academic Knowledge, S. 2/2, (2019), s. 121-141.
DÖNDÜREN, Hamdi, “Cuma Namazı ve Kılınma Şartları”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 2, S. 2, (1987), s. 141-150.
FÂRÂBÎ, İdeal Devlet (El-Medînetü’l-Fâzıla), (çev. Ahmet Arslan), Vadi Yayınları, Ankara 1997.
FAROQHI, Suraiya, “16. Yüzyılda Batı ve Güney Sancaklarında Belirli Aralıklarla Kurulan Pazarlar (İçel, Hamid, Karahisar-ı Sahib, Kütahya, Aydın ve Menteşe)”, (çev. Melek Eğilmez), ODTÜ Gelişme Dergisi, S. 1, (1978), s. 39-85.
FAROQHI, Suraiya, “A Map of Anatolian Friday Mosques (1520-1535), Osmanlı Araştırmaları, S. IV, (1984), s. 161-173.
FAROQHI, Suraiya, Osmanlı Şehirleri ve Kırsal Hayatı, (çev. Emine Sonnur Özcan), Doğu Batı Yayınları, Ankara 2006.
GENCER, Bedri, Hikmet Kavşağında Edmund Burke ile Ahmed Cevdet, Kapı Yayınları, İstanbul 2011.
GENCER, Bedri, “Sünnet Cemaatinden Kültür Cemiyetine”, Mukaddime, C. 7, S. 1, (2016), s. 73-113.
GENCER, Bedri, İslâm’da Modernleşme (1839-1939), Doğu Batı Yayınları, Ankara 2017.
GÖKALP, Ziya, “Köy ve Şehir”, Makaleler VII, (haz. M. Abdülhalûk Çay), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1982, s. 128-132.
HAS, Şükrü Selim, “Mülteka’l-ebhur”, DİA, C. 31, s. 549-552.
İBRAHİM HALEBÎ, İzahlı Mülteka el Ebhur Tercümesi, C. I, (çev. Mustafa Uysal), Konya 1980.
İNALCIK, Halil, “Impact of the Annales School on Ottoman Studies and New Findings,” Review, vol. 1, no: 3/4, (1978), pp. 69-96.
İNALCIK, Halil, “Köy, Köylü ve İmparatorluk”, Osmanlı İmparatorluğu, Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınevi, İstanbul 1996, s. 1-14.
İNALCIK, Halil, “Fransız Annales Ekolü ve Türk Tarihçiliği”, Doğu Batı Makaleler II, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2009, s. 311-324.
İSLAMOĞLU, Huri-Çağlar Keyder, “Osmanlı Tarihi Nasıl Yazılmalı: Bir Öneri”, Toplum ve Bilim, S. 1, (1977), s. 58.
İSLAMOĞLU-İNAN, Huri, “Hukuk, Mülkiyet, Meşruiyet: Mukayeseli Tarihyazımı İçin Bir Öneri”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Problemler, Araştırmalar, Tartışmalar, (haz. Hamdi Can Tuncer), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998, s. 1-13.
İSLAMOĞLU, Huricihan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.
JOHANSEN, Baber, “The All-embracing Town and its Mosques: al-misr al-gâmi‘”, Revue de l’Occident musulman et de la Méditerranée, no: 32, (1981), pp. 139-161.
KINALIZÂDE ALİ ÇELEBİ, Ahlâk-ı Alâî, (haz. Mustafa Koç), Klasik Yayınları, İstanbul 2007. KIEL, Machiel, “Şehirköy”, DİA, C. 38, İstanbul 2010, s. 454-456.
KÖSE, Hızır Murat, “İslam Siyaset Düşüncesini Yeniden Okumak: Eleştirel Bir Giriş”, Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, Cilt 14, Sayı 27, İstanbul 2009/2, s. 1-19.
MOLLA HÜSREV, Gurer ve Durer Tercümesi, (çev. Arif Erkan), Eser Neşriyat, İstanbul 1979.
MUMFORD, Lewis, Tarih Boyunca Kent: Kökenleri, Geçirdiği Değişimler ve Geleceği, çev. Gürol Koca-Tamer Tosun, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2013.
ÖZ, Mehmet, “Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi Şehir Tarihi, C. 3, S. 6, (2005), s. 57-88.
PAKALIN, M. Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 1, MEB. Yayınları, İstanbul 1983.
PEKER, Ali Uzay vd. “Zigetvar Kanunî Sultan Süleyman Türbe-Palankasında Araştırma ve Arkeolojik Çalışmalar 2015-2017”, Akdeniz Sanat Dergisi, C. 13, (2019), s. 93-157.
ROSENTHAL, Erwin I. J., Ortaçağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi, (çev. Ali Çaksu), İz Yayınları, İstanbul 1996.
SINGER, Amy, Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler, (çev. Sema Bulutsuz), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
ŞAHİN, İlhan vd., “Şehir”, D.İ.A., C. 38, İstanbul, 2010, s. 441-451.
ŞENTÜRK, Recep, Türk Düşüncesinin Sosyolojisi: Fıkıhtan Sosyal Bilimlere, Etkileşim Yayınları, İstanbul 2008.
TURSUN BEY, Târîh-i Ebü’l-Feth, (haz. Mertol Tulum), İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1977.
YAVUZ, Yunus Vehbi, Başlangıcından Günümüze Cuma Namazı, İlim ve Kültür Yayınları, Bursa 1986.