İsmail ASOĞLU

OSMANLI URFASI’NDA KAHVE, KAHVEHANELER veMÜDÂVİMLERİ

Bu çalışma; son dönem Osmanlı Urfa’sında kahvetüketimi, kahvehanelerin işlevselliği ve müdavimlerinportreleri üzerine bir incelemedir. XVIII. yüzyılgümrük kayıtlarında kahvenin ticaretine dair verileryok denecek kadar azdı. Bu da kahvenin şehirde aztüketimine, ticaretine ihtiyaç duyulan eşsiz bir ürünolmadığına işaretti. Tüketimin artışı XIX. yüzyılatesadüf ediyordu. Kentsel doku içerisinde birçokişleve sahip kahvehaneler ise nadir sosyalleşmealanlarıydı. Resmî duyurular buralarda yapılır,sözleşmeler, anlaşmalar müdavimlerin huzurundagerçekleşirdi. Alan Mikhail’in ifadesiyle buralar;“karmaşık bir sosyal etkileşim alanı”ydı. Kumarbazmüdavimleri, tarikat ehli misafirleri eksik değildi.Seyyahlara, misafirlere mola yerleriydi. En mühimigündelik iletişimin farklı veçheleri müdavimlerintanıklığında vuku buluyordu.Dernek ve cemiyetlerin ortaya çıkışından evvelkahvehanelerde uzlaşma ve çatışma aynı andayaşanıyor, buralar yer yer politik bir alanadönüşebiliyordu. Sayılarının tedricen artışına rağmenmütedeyyin grupların tepkisi hiçbir zamandeğişmemiş, kahvehaneye bakış, her zaman olumsuzyönde olmuştu. Bulundukları çarşıya, hana vemahalleye hitap eden bu yerlerin birçoğu bir vakfınmüsakkafatı dâhilindeydi. Çarşı, mahalle ve sokaktakimevcudiyetiyle kahvehaneler, kent kimliğininmuayyen bir parçası olarak kaldı. Kahveye,kahvehaneye ve müdavimlerine dair çalışma; kadısicillerinden, Osmanlı’nın farklı idarî birimleriarasındaki resmî yazışmalardan, seyahatnamelerdenve hatıratlardan istifade edilerek hazırlandı.

Coffee, Coffeehouses and Regulars in Ottoman Urfa

This research is based on a study of coffeeconsumption, functionality of coffeehouses andportraits of regulars in the late Ottoman Empire.In the 18th century customs records, data on thetrade in coffee was scarce. This pointed out thatcoffee is not a unique product that needs littleconsumption and trade in the city. The increasein consumption coincided with the 19th century.Coffeehouses, which had many functions in theurban fabric, were rare socializing areas. Officialannouncements, contracts and agreements weremade here in the presence of Regulars. In thewords of Alan Mikhail; It was a "complex area ofsocial interaction". Gambler regulars and sectguests were not missing. They were stopoversfor travelers and guests. Most importantly,different aspects of daily communication tookplace in the witnesses of regulars. Before the emergence of associations andsocieties, the coffeehouses had reconciliation andconflict at the same time, and these places couldturn into a political space. Despite the gradualincrease in numbers, the reaction of the piousgroups has never changed and the view of thecoffeehouse has always been negative. Most ofthese places that appealed to the bazaar, inn andneighborhood. They were within the scope of afoundation. With its presence in the bazaar,neighborhood and streets, the coffeehousesremained a definite part of the urban identity.This work on coffee, coffeehouse and its regulars;It has been prepared by benefiting from theregisters of the judges, official correspondencebetween different administrative units of theOttoman Empire, travel books and memoirs.

PDF

___

1. Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Ali Emirî - Selim III (AE.SSLM.III) - 303/17744.
Bâb-ı Ali Evrak Odası (BEO) - 1778/133301, 1778/133302, 1848/138577.
Dahiliye - İdare (DH.İD) - 40-2/41.
Maliye Nezâreti - Varidat Cizye Muhasebe Defteri (ML.VRD.CMH.d) - 3a, 7b, 8a, 25a, 28a.
Mevlis-i Vâlâ (MVL) – 218/27-1-2.
Urfa Şerʽîyye Sicilleri
205/112-250, 116-259, 119-265, 122-274.
206/777-1, 209-639, 80-199.
208/56-609, 89-667, 105-699, 213-952, 222-972, 281-81.
210/75-305.
213/8-1080, 18-1110, 127/128-213, 178-150, 227/77-578.
214/122/250.
215/108/109-601, 219/220/221-117, 327-842, 368-391, 438/439/440-517.
218/26/27-681, 137-30, 159/160-68, 253/254-256.
219/10/11-45, 112-176, 168/169-270, 248/249-385, 320/321-506, 351/352-557.
220/229-960, 260-1000, 309-1089, 350/351-1140, 379-1169.
221/115-575, 140- 603, 341-4, 420-68, 435/437-106, 549/550-317.
222/127/128-213, 142-339, 200-336, 206-346, 225/8-5, 13-13, 15-15.
226/208-447, 220/221-465, 467-110.
227/47/48-524.
1285, 1306.
AÇIKGÖZ, Namık, Kahvenâme - Klasik Türk Edebiyatında Kahve, Akçağ Yayınları, Ankara 1999.
AÇANAL, Hasan, Urfa Tarihi (M.Ö 2000 – M.S 1400), Şurkav Yayınları, Şanlıurfa 1997.
AKALIN, Müslüm - Cihat Kürkçüoğlu, Urfa Milli Mücadele Albümü, Şanlıurfa Büyük Şehir Belediyesi Yayınları, Şanlıurfa 2018.
ALBAYRAK, Nurettin, “Aşık”, Diyanet İslâm Ansiklpedisi, C. 3, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1991, s. 547-549.
ASOĞLU, İsmail, Birliktelikten Yol Ayrımına Urfa Kazasında Gayrimüslimler, (Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi), Şanlıurfa 2019.
ASOĞLU, İsmail, “II. Abdülhamid Devrinde (1876-1909) Urfa’da Sosyo-Mekânsal Değişimler”, Harran ve Çevresi - Tarih, ed. Abdullah Ekinci, Şurkav Yayınları, Şanlıurfa 2019, s. 333- 342.
BOSTAN, İdris, “Kahve”, Diyanet İslâm Ansiklpedisi, C. 24, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2001, s. 202-205.
BEKTAŞ, Ekrem, Urfalı Dîvân Şâirleri, Kriter Yayınları, İstanbul 2020.
BUCKINGHAM, James Silk, Travels in Mesopotamia, Printed by D. S. Maurice, London 1827.
CENGİZ, Osman, 16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinin Kaynakları, Çivizâde - Ebussu’ûd - Birgivî, Ketebe Yayınları, İstanbul 2019.
ÇAKSU, Ali, “On Sekizinci Yüzyıl Sonu İstanbul Yeniçeri Kahvehaneleri”, Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri On Sekizinci Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri, Der. Dana Sajdi, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2014, s. 151-173.
ÇAYKENT, Özlem - Derya Gürses Tarbuck, “Coffeehouse Sociability: Themes, Problems and Directions” Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, XLIX, 2017, s. 203- 229.
DER-OHANNESIAN, Tamar, Autobiography And Recollection Bedros Der Bedrossian Ourfatzi, Ed. by Dr. Vahan Janhigian, Philadelphia 2005.
DÜZDAĞ, Ertuğrul, Kanunî Devri Şeyhülsilâmı Ebussud Efendi Fetvaları, Kapı Yayınları, İstanbul 2012.
EKİNCİ, Abdullah, “Osmanlı Urfası’nın “Amentüsü” Olan Mekânlar: Caddeler, Sokaklar, Tetirbeler, Kabaltılar, Madarlar ve Soluk Taşları”, Osmanlı Urfası 2, Orient Basım Yayın, İstanbul, 2018, s. 9-55.
FAROQHI, Suraiya, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Ortaçağ’dan Yirminci Yüzyıla, 6. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1997.
HOTTX, Ralph S., Kahve ve Kahvehaneler Bir Toplumsal İçeceğin Yakındoğu’daki Kökenleri, Çev. Nurettin Elhüseyini, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1998. İbrahim Peçevî, Tarih-i Peçevi I, İstanbul, 1866.
KARAHAN, Abdülkadir, “Aşık Edebiyatı”, Diyanet İslâm Ansiklopedisi, C. 3, Türk Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1991, s. 550.-552.
Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-Hakk Fî İhtiyâri’l-Ehakk, Türkçeleştirenler: Orhan Şaik Gökyay / Süleyman Uludağ, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2008.
KIESER, Hans Lukas, Iskalanmış Barış - Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet, 4. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2013.
KOÇ, Yunus, “Osmanlı’da Kent İskânı ve Demografi (XV. ve XVIII. Yüzyıllar)”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 6, 2005, s. 161- 210.
KÜRKÇÜOĞLU, Sabri, “Urfa’da Kahvehane Kültürü”, Şurkav Dergisi, S. 5, 2009, s. 51-55.
LAWRENCE, Thomas Edward, Oriental Assembly, Cromwll Press, Great Britain, 2005.
MARDİN, Şerif, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, 12. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
MİKHAİL, Alan, “Gönül Arzu Ederki: Toplumsal Cinsiyet, Kentsel Mekân ve Osmanlı Kahvehaneleri”, ”, Osmanlı Laleleri, Osmanlı Kahvehaneleri On Sekizinci Yüzyılda Hayat Tarzı ve Boş Vakit Eğlenceleri, Der. Dana Sajdi, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2014, s. 175-227.
MILLS, Amy, Hafızanın Sokakları İstanbul’da Peyzaj, Hoşgörü ve Ulusal Kimlik, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2014.
NİEBUHR, Carsten, Reisebeschreibung nach Arabien und andern umliegenden Ländern II, Copenhagen, Hamburg 1778.
ÖZCAN, Abdülkadir, “Eşkinci Ocağı”, DİA, C. 11, TDV Yayınları, Ankara 1995, s. 471-471.
ÖZÇELİK, Sezayi, XVII. Yüzyıl Sosyal Hayatı’nın Nâbî Divânı’na Yansımaları ve Anlam Çerçevesi, (Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara 2010.
ÖZEN, Şükrü “ibnü'ş-Şıhne, Seriyyüddin”, DİA, C.21, TDV Yayınları, 2000, s. 225-227.
ÖZKOÇAK, Selma Akyazıcı, “Kamusal Alanın Üretim Sürecinde Erken Modern İstanbul Kahvehaneleri”, Osmanlı Kahvehaneler Mekân, Sosyalleşme, İktidar, Haz. Ahmet Yaşar, 3. Basım, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2018, s. 19-42.
PARLATIR, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, 2. Baskı, Yargı Yayınevi, Ankara 2009.
ELY, Banister Soane, Mezopotamya ve Kürdistan’a Yolculuk - Kürdistan’ın Kürt Aşiretleri ve Keldanilerine İlişkin Tarihsel Notlar, Çev. Fahriye Adsay, Avesta Yayınları, İstanbul 2007.
TURAN, Ahmet Nezihi, “Şanlıurfa”, DİA, C. 38, TDV Yayınları, Ankara 2010, s. 336-341.
ULUDAĞ, Süleyman, “Ayderûsiyye”, DİA, C. 4, TDV Yayınları, Ankara 1991, s. 234-234.
ÜNER, Mehmet Emin, Urfa Gümrük Defterleri Transkripsiyon ve Değerlendirme (H. 1148- 1153/M. 1736-1741), Şanlıurfa Ticaret ve Sanayi Odası Yayınları, 2017.
ÜNÜVAR, Kerem, “Osmanlı'da Bir Kamusal Mekân: Kahvehaneler”, Doğu Batı Dergisi, S. 5, 2004, s. 205-220.
YAŞAR, Ahmet, “Osmanlı Şehir Mekânları: Kahvehane Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C.3, S.6, 2005, s. 237-256.
YAŞAR, Ahmet, “Erken Modern İstanbul’da Kahvehane Yasaklamaları”, Osmanlı Kahvehaneleri Mekân, Sosyalleşme, İktidar, Haz. Ahmet Yaşar, 3. Basım, Kitapyayınevi, İstanbul, 2018, s. 43-55.
YAŞAR, Ahmet, “Giriş: Geçmişini Arayan Osmanlı Kahvehanesi”, Osmanlı Kahvehaneleri Mekân, Sosyalleşme, İktidar, 3. Basım, Kitapyayınevi, İstanbul, 2018, s. 7-18.
Getrude Bell Archive, http://gertrudebell.ncl.ac.uk/diary_details.php?diary_id=991. (E.T. 20.10.2020).