Doğu Anadolu’da Jandarma Birliklerinin Asayişi Sağlama Çabaları(1890-1915)

XIX. yüzyılın son çeyreğinde ve XX. yüzyılın başlarında Anadolu; savaş, isyan ve göç gibi toplumsal olaylarla karşı karşıya kalmıştır. Özellikle Makedonya, Batı ve Doğu Anadolu problemli bölgelerin başında gelmekteydi. Bunun sebepleri arasında dönemin güçlü ve büyük devletlerin desteğini arkasına alan Ermeni çetelerinin giriştiği birtakım olumsuz faaliyetler vardı. Osmanlı İmparatorluğu, topraklarında yaşanan düzensizliklere ve çetecilik olaylarına karşı bazı tedbirler alma yoluna gitmiştir. 1890 yılından itibaren Ermeni çeteleri fiilen isyanlara ve katliamlara başlayınca hükümet, Hamidiye Alaylarında olduğu gibi jandarma birliklerini bölgeye sevk ederek huzuru, asayişi ve sükûneti sağlamaya yönelik adımlar atmıştır. Kurulduğu dönemden itibaren hem topyekûn harplerde hem de vilayetlerin güvenliğini sağlamada bir kolluk kuvveti olarak görev yapan jandarma teşkilatı, Ermenilerin ayrılıkçı girişimlerine müdahalede bulunmaktan geri durmamıştır. Anadolu'nun yanı sıra Rumeli'de de birçok zorlu görevde boy gösteren jandarma birlikleri, üzerine düşen sorumluluğu büyük bir kararlılıkla yerine getirmeye çalışmıştır. Bu noktada Osmanlı Devleti, Ermeni komitelerinin acımasızca katliamlarda bulunduğu Erzurum ve Van özelinde Doğu Anadolu havalisine jandarmayı göndererek asayişi sağlanmaya yönelik tedbirler almak istemişti. Dönemin olumsuz şartları göz önüne alındığında bölgede görevli jandarma birliklerinin pek çok eksiği olduğu göze çarpmaktadır. Birliklerdeki asker eksikliği ve mühimmatın yetersiz olması bunların başında gelmektedir. Bu makalede, bilhassa zorunlu göçe giden süreçte ve hadisenin yaşandığı dönemde Doğu Anadolu Bölgesi’nde Osmanlı yöneticilerinin jandarma öncülüğünde almış olduğu birtakım tedbirleri, Ermenilerin jandarma birliklerine yönelik yapmış oldukları bazı olumsuz hareketleri (çatışma, katliam gibi) ve jandarmanın Ermeni çetelerine karşı bölgedeki huzuru ve güveni tesis etmedeki gayreti Osmanlı arşiv belgeleri ışığında açıklanmaya çalışmıştır.

Efforts of the Gendarmerie Units to Provide Public Security in East Anatolia (1890-1915)

In the last quarter of the 19th century and in the early 20th century, Anatolia faced manysocial unrests such as wars, riots and immigration. Especially Macedonia, Western andEastern Anatolia was one of the problematic regions. The reasons for this unrest were anumber of chaotic activities undertaken by Armenian gangs, which were received supportfrom powerful states. Therefore, the Ottoman Empire took some precautions against theevents that took place in the lands it ruled. When the Armenian gangs began to rebel andmassacre, the government took steps to ensure peace and order by sending the Gendarmerieunits to the region as in the case of Hamidian Regiments since 1890. In addition to Anatolia,the gendarmerie units, which had many challenging duties in Rumeli, tried to fulfil theirresponsibilities. At this point, the Ottoman Empire wanted to take measures to ensure publicorder by sending the gendarmerie to the Erzurum, Van and Eastern Anatolia districts wherethe Armenian gangs brutally massacred. When the adverse conditions of the period weretaken into consideration, it is observed that the gendarmerie units in the region experiencedmany difficulties such as lack of ammunition and personnel. This article, aimed to explain,the measures taken by the Ottoman Empire under the leadership of Gendarmerie in EasternAnatolia especially during the period leading to forced migration, aggressive actions of theArmenians against the gendarmerie units (such as conflict, massacre) and Gendarmerie’s efforts to maintain peace and security despite armed hostility of Armenians in the light ofOttoman archival documents.

PDF

___

Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
DH. EUM 2 Şb. Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 2. Şube
DH. İD. Dâhiliye İdare
DH. ŞFR. Dâhiliye Şifre Kalemi
DH. TMIK. M. Dâhiliye Muamelat
DH. TMIK. S. Dâhiliye Islahat
HR. SYS. Hariciye Nezareti Siyasi
MV. Meclis-i Vükela Mazbataları
Y. MTV. Yıldız Mütenevvi Maruzat
Y. PRK. BŞK. Yıldız Başkitabet Dairesi Maruzatı
Y. PRK. EŞA. , Yıldız Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik
Düstur, Birinci Tertib C. 2, (Asâkir-i Zabtiye Nizâmnâmesi), 1286.
AHMET Cevdet Paşa, Ma’rûzât, Haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.
AKÇAM, Taner, From Empire To Republic Turkish Nationalism&The Armenian Genocide, Zed Books, New York-London 2004.
ALYOT, Halim, Türkiye'de Zabıta, Kanaat Basımevi, Ankara 1947.
ARSLAN, Nebahat – Süleyman Tekir, "Birinci Dünya Savaşı Öncesi Türk-Rus Sınırında Ermeni Faaliyetleri", II. Uluslararası Türk-Ermeni İlişkileri ve Büyük Güçler Sempozyumu Bildirileri 6-8 Mayıs 2015 Erzurum, C. 2, Ed. Tolga Başak-Mevlüt Yüksel, Atatürk Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi Erzurum 2016, s. 1573-1587.
Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar'da ve Anadolu'da Ermeni Mezâlimi III 1919-1920, Haz. Komisyon, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1997.
CEZAR, Mustafa, Mufassal Osmanlı Tarihi, C. 6, Güven Yayınevi, İstanbul 1972.
ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
DEMİREL, Fatih, “Osmanlı Devleti’nde Jandarma Eğitimi: Selanik Vilayeti Jandarma Mektepleri”, Miras ve Değişim: Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Jandarma, Ed. İsmail Hakkı Demircioğlu-Ahmet Özcan-Yücel Yiğit, Berikan Yayınevi, Ankara 2018, s. 185-204.
DEMİREL, Muammer, Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri (1914-1918), Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara 1996.
ERICKSON, Edward, Osmanlılar ve Ermeniler, Çev. İbrahim Türkmen, Timaş Yayınları, İstanbul 2015.
ERICKSON, Edward, " Armenian Massacres: New Records Undercut Old Blame", Insight Turkey, V. 8, N. 3, 2006, s. 44-53.
GENERAL Mayewski, Doğu Anadolu Raporu Van ve Bitlis Vilayetleri Askeri İstatistiki, Haz. Hamit Pehlivanlı, Van Belediyesi Yayınları, Van 1997.
GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993.
KARACAKAYA, Recep, “1894-1896 Yıllarında Çıkan Ermeni İsyanlarının Temel Özellikleri ve Meydana Gelen İnsan Kayıplarının Sayısal Sonuçları Üzerine Düşünceler”, Ermeni Ayaklanmaları (1894-1909) Sempozyumu 23 Ocak 2014, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015, s. 105-120.
KARPAT, Kemal, Kısa Türkiye Tarihi 1800-2012, Timaş Yayınları, İstanbul 2019.
KEVORKİAN, Raymond, Ermeni Soykırımı, Çev. Ayşen Taşkent Ekmekçi, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
KODAMAN, Bayram, Sultan II. Abdülhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1987.
LEWY, Guenter, 1915 Osmanlı Ermenilerine Ne oldu?, Çev. Ceren Elitez, Timaş Yayınları, İstanbul 2017.
MINASSIAN, Anahide Ter, "Van 1915", Çev. Sema Baraç, Tarihi Kentler ve Ermeniler-Van, Ed. Richard G. Hovannisian, Aras Yayınları, İstanbul 2016, s. 233-271.
ORTAYLI, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Timaş Yayınları, İstanbul 2017.
ÖĞÜN, Tuncay, "1915 Van İsyanı Tehcir Kararının Nedeni mi Sonucu mu?", Ermeni Araştırmaları I. Türkiye Kongresi Bildirileri, Haz. Şenol Kantarcı vd C. 2, Ermeni Araştırmaları Enstitüsü, 2003, s.
ÖZBEK, Nadir, , “Osmanlı İmparatorluğu’nda İç Güvenlik, Siyaset ve Devlet, 1876-1909”, Türklük Araştırmaları, S. 16, 2004, s. 59-95.
ÖZBEK, Nadir, “Osmanlı Taşrasında Denetim: Son Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Jandarma (1876-1908)”, Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti, Ed. Evren Balta Paker-İsmet Akça, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2010, s. 47-78.
ÖZBEK, Nadir, “Tarihyazıcılığında Güvenlik Kurum ve Pratiklerine Göre İlişkin Bir Değerlendirme”, Jandarma ve Polis Fransız ve Osmanlı Tarihçiliğine Çapraz Bakışlar, Der. Noemi Levy-Nadir Özbek-Alexandre Toumarkine, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2009, s. 1-19.
ÖZDEMİR, Hikmet, vd. Ermeniler: Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010.
ÖZEL, Oktay, "Tehcir ve Teşkilât-I Mahsusa", 1915 Siyaset, Tehcir, Soykırım, Haz. Fikret Adanır-Oktay Özel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2015, s. 377-407.
ÖZYÜREK, Mustafa, "İspir’de Türk Varlığı ve I. Dünya Savaşı’nda Ermeni Olayları", History Studies, Doç. Dr. İlknur Mangır Karagöz Armağanı, 12/2, Nisan 2020, s. 549-576.
SARAY, Mehmet, Ermenistan ve Türk Ermeni İlişkileri, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara 2010.
SHAW, Stanford, Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı İmparatorluğu-Ermeniler-, Çev. Şadi Dinlenç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü, Ankara 1990.
SWANSON, Glen, "The Ottoman Police", Journal of Contemporary History, V. 7, N.1/2 Jan.- Apr., 1972, s. 243-260.
Talât Paşa'nın Anıları, Yay. Haz. Alpay Kabacalı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2019.
TAŞ, Fahri, "Vilâyat-ı Şarkıyye Islâhatı ve Genel Müfettiş Nicolas Hoff", Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, c. 14, 1998, s. 923-967.
TEKİR, Süleyman, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Jandarma Kuruluş, Teşkilat ve Mücadele (1903- 1938), Timaş Yayınları, İstanbul 2020.
TURAN, Ömer, "Birinci Dünya Savaşı'nda Doğu Anadolu'da Güvenlik ve Asayiş", Türk Polis Tarihinin Kökenleri, Ed. Yücel Yiğit, Polis Akademisi Yayınları, Ankara 2017, s. 423- 434.
TÜRKMEN, Zekeriya, "Ermeni Meselesine Çözüm Arayışı Sürecinde Uygulamaya Konulan Bir Proje: Vilayât-ı Şarkiye (Doğu Anadolu) Islahat Müfettişliği (1913-1914)", Yeni Türkiye, S. 60, Ankara 2014, s. 1-27.
Türk Silâhlı Kuvvetleri Tarihi (1908-1920), C. 3, Kısım 6, Genelkurmay ATASE Yayınları, Ankara 1996.
UBICINI, Jean Henri- Abel Pavet de Courteille, XIX. Yüzyılın Sonunda Osmanlı İmparatorluğu, Çev: Zühre İlkgelen, Kitabevi, İstanbul 2019.
URAL, Selçuk, “Doğu Vilâyetlerinde Asayiş Sorunu, 1919-1920”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 9, 2009, s. 41-76.
URAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, İstanbul 1976.
YALÇINKAYA, Mehmet Alaaddin- İbrahim Yılmazçelik, "Yeniden Yapılanma", Osmanlı Tarihi El Kitabı, Ed. Tufan Gündüz, Grafiker Yayınları, Ankara 2012, s. 471-541.