Birinci Dünya Savaşı’nın Başlarında İran’da Rus İşgal Faaliyetleri ve Tepkiler

Gerek stratejik konumundan ve gerekse çok uluslu yapısından dolayı İran, 19. yüzyıldan itibaren Dünya’nın önemli ülkelerinden biri haline geldi. Bu yüzyıldan sonra özellikle İngiltere ve Rusya, İran üzerinde egemenlik kurmaya çalıştılar. İran’ın içerisinde bulunduğu iktisadi ve siyasi sorunlar, bu iki devletin ülkeye daha kolay müdahale etmesine zemin hazırladı. Bu durumdan güç alan iki devlet, 1907 Antlaşması ile ülkeyi üç bölgeye ayırdılar. Bu tarihten sonra Rusya, İran’ın kuzey vilayetlerini, İngiltere ise güney vilayetlerini işgal etmeye başladı. Kuzey vilayetlerini işgal eden Rusya, İran’ın bağımsızlığını hiçe sayıyordu. Bu süreçte İran’da yaşayan azınlıklar Ermeniler ve Nasturiler de, para, silah yardımı ve bağımsızlık gibi vaatlerle Rusya’yı desteklemeye başladılar. Birinci Dünya Savaşı’nın başlaması ile birlikte de bu azınlıkların yardımı ile Rusya, İran’daki asker sayısını arttırdı. Dolayısıyla İran, resmi olarak savaşa girmemesine rağmen toprakları işgal altında kaldı. Rusya’nın ülkedeki en önemli rakibi bölgede yaşayan Osmanlı yanlısı bazı Kürt aşiretleri (Hacı İlhani, Celali, Kardari, Arusan) oldu. Bu Kürt aşiretleri Rusya ile uzun süre mücadele ettiler. İran ise zayıf durumundan dolayı sadece diplomatik yollarla Rusya’yı topraklarından çıkarmak için çabaladı. Bu çalışmanın amacı, Rusya’nın İran topraklarındaki işgal faaliyetlerini ve bu işgallere karşı bazı Kürt aşiretlerinin Rusya’ya karşı mücadelesi ile siyasi ve iktisadi olarak güçsüz durumda olan İran Hükümetinin diplomasi mücadelesini arşiv kaynakları ışığında incelemektir.

Russian Occupation of Persia in the Early Years of the First World War and Reactions

Owing to both its strategic position and polyethnic structure, Persia emerged as one of themost significant nations in the world starting from the 19th century. After this century,Britain and Russia made particular endeavours to dominate Persia. Economic and politicalproblems Persia encountered facilitated the interventions of these two states in the country. Empowered by the status quo, Britain and Russia divided Persia into three regions with theAnglo-Russian Convention of 1907. After the convention, Russia started to invade thenorthern provinces of Persia while Britain occupied the southern provinces. The Russianoccupation of the northern provinces of Persia indicated the disregard of Russia for theindependence of the country. Some minorities in Persia like Armenians and Nestoriansstarted to support the Russian cause following promises of wealth, arms aid, andindependence. As the First World War erupted, Russia increased the number of soldiersdeployed in Persia with the help of these minorities. Therefore, despite not fighting in thewar officially, the lands of Persia were still under foreign occupation. The most importantrival of Russia in the region was a group of Kurdish clans (Hacı İlhani, Celali, Kardari,Arusan) supporting the Ottoman Empire. These Kurdish clans fought against Russia for along time. As for Persia, it only attempted to get Russia out of its lands through diplomaticmeans as it was not strong enough.The purpose of the present study is to examine the Russian occupation of Persian territory,the reaction of some Kurdish clans against the invasion and Russia, and the diplomaticefforts of the Persian government, which was politically and economically weakened, inconsideration of archive resources.

PDF

___

Klasör No: 241 Dosya No: 2
Klasör No: 250 Dosya No: 28
Klasör No. 17, Dosya No: 263
Dâhiliye Nezareti, Emniyet-i Umumiye, Emniyet Şubesi Evrakı (DH. EUM. EMN.): 115/27, 116/35, 110/50, 115/37.
Dâhiliye Nezareti Siyasi Kısım Belgeleri (DH. SYS.): 108/39, 2338/26, 2119/1, 2337/12, 2337/2.
Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH. ŞFR.): 445/34, 46/37.
Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye, İkinci Şube Belgeleri (DH. EUM. 2. Şube.): 2/34, 1/2, 1/13, 2/20, 2/15.
Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye, Üçüncü Şube Belgeleri (DH. EUM. 3. Şube.): 2/55.
Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus (DH. KMS.): 3/37, 18/16, 1/13.
Hariciye Nezareti Sofya Sefareti (HR. SFR. 4.): 877/107. (M. 31.7.1914).
Hariciye Nezareti Tahran Sefareti (HR. SFR. (20.): 121/52, 121/47, 121/69, 122/23, 121/49, 121/42, 46/37.
“İran”, İkdam, 23 Teşrin-i Evvel 1914, (23 Ekim 1914).
“İran”, İkdam, 27 Eylül 1330 (10 Ekim 1914).
“İran”, İslâm Mecmuası, Y. 1, S. 13, 1330 (1914).
ABRAHAMİAN, Ervand, A History of Modern Iran, Cambridge Universty Press, Cambridge 2008.
ABRAHAMİAN, Ervand, The Crowd in Iranian Politics 1905-1953, Oxford Universty Press, No. 41, 1968.
ALLEN, W.E.D. - Muratoff, Paul, 1828-1921 Türk-Kafkas Sınırındaki Harplerin Tarihi, Genelkurmay Basımevi, Ankara 1966.
Arşiv Belgelerinde Osmanlı İran İlişkileri, Ankara 2010.
ATABAKİ, Touraj, “I. Dünya Savaşı, Büyük Devletler Arasındaki Çekişmeler ve İran’da Siyasal Toplumun Doğuşu”, İran ve Birinci Dünya Savaşı, çev: Gül Çağalı Güven, Tarih Vakfı Yurt Yayınları. İstanbul 2010, s. 1-9.
BARİJOUGH, Samira Mirzazad, İran’da Siyasi ve Ekonomik Çıkar Çatışmaları (1921-1950), (Bitlis Eren Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bitlis 2015.
BAYUR, Yusuf Hikmet Türk İnkılâbı Tarihi (1914-1918), C. 3, K. 1, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
BLAGA, Rafael, İran Halkları El Kitabı, Yeni Zamanlar Dağıtım, İstanbul 1997.
CEZANİ, Bijan, İran Meşrutiyet Devrimi, Güçler ve Amaçlar (1906-1911), Kaynak Yayınları, İstanbul 2014.
ÇAM, Mehmet Mert, İran’da İstihbarat Savaşı, Birinci Dünya Savaşı’nda İran Cephesindeki Psikolojik Harp Faaliyetleri, İlgi Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2016.
DJALİLİ, Mohammad Reza; Kellner - Thierry İran’ın Son İki Yüzyıllık Tarihi, çev: Reşat Uzmen. Bilge Kültür Sanat Yayınları. İstanbul 2011.
FAKREDDİN Azimi, “On Shaky Ground: Concerning the Absence or Weakness of Political Parties in ıran”, Iranian Studies, Vol. 30. No. 1/2 (Winter-Spring 1997), p. 55. p. 53-75.
FORAN, John, “The Strengths and Weakness of Iran’s Populist Alliance: A Class Analysis of the Constitutional Revolution of 1905-1911”, Theory and Society, Vol. 20, No. 6 (Dec.,1991), s. 795-823.
GARTHWAİTE, Gene R., The Persians, Wiley-Blackwell, 2005.
GAUNT, David, İran İmparatorluğu Dışişleri Bakanlığı Diplomatik Belgeleri, İran’ın Tarafsızlığı, çev: Bilge Bulut, Pencere Yayınları, İstanbul 2009.
GÜNEYLİ, Yılmaz, “I. Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan’da Osmanlı-Rus Rekabeti”. Güney Azerbaycan Sosyal, Kültürel ve Siyasal Araştırmaları Dosyası, Güney Azerbaycan Tanıtım Cemiyeti, Ankara 2005, s. 21-39.
İran Azerbaycanı Tedkik Raporu, Erkan-ı Harbiye-i Umumiye Matbaası, Ankara 1927.
KARABALIK, Kamuran, Birinci Dünya Savaşı’nda Güney Azerbaycan, (Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi), Bolu 2019.
KARADENİZ, Yılmaz, İran’da Sömürgecilik Mücadelesi ve Kaçar Hanedanı (1795-1925), Bakış Yayınları, İstanbul 2006.
LARCHER, M., Büyük Harpte Türk Harbi, Çev.: Mehmet Nihat, C. 1, İstanbul 1927.
MOSTOFİ, Abdollah, The Administrative and Social History of the Qajar Period, Vol. III, Mazda Publishers, California 1997.
NABY, Eden, “The Assyrians of Iran: Reunification of a “Millat” 1906–1914”, International Journal of Middle East Studies. Vo. 8, 1977, p. 237-249
KARACAGİL, Ö. Kürşad, “I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Devleti’nin İran’la İttifak Kurma Arayışları”. OTAM, S. 36, 2016, s. 98-99. s. 95-116.
ÖĞÜN, Tuncay, “Osmanlı Basınında Cihadı Ekber: İran Örneği”. Türkiyat Mecmuası, C. 28/1, 2018, s. 91-114.
QASIMOV, Musa, Birinci Dünya Müharibesi İllerinde Böyük Devletlerin Azerbaycan Siyaseti, (1914-1918), Bakü, 2000.
SARISAMAN, Sadık, “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri”, XIV. Türk Tarih Kongresi, C. 2, K. 1., Ankara 2002, s. 102-156.
SHUSTER, W. Morgan, The Strangling Of Persia, New York 1912.
SYKES, Percy, İran Tarihi, Harbi Umumide İran, çev: Yüzbaşı Mehmet Cemal, 1341.
ÜNAL, Fatih, “Şikak Aşireti ve Reisi Simko Lakaplı İsmail Ağa'nın Faaliyetleri” Tarih Dergisi, C. 0, S. 44, 2006, s. 169-198.
WARD, Steven R., A Military History of Iran and Its Armed Forces. Georgetown Universty Press, Washington 2008.
YONAN, Gabriele, Asur Soykırımı, Unutulan Bir Holocaust, çev: Erol Sever, Pencere Yayınları, İstanbul 1999.