Büyük Selçuklu Emîri Müeyyed Ay-Aba ve Nîşâbûr Melikliği’nin Kuruluşu

Büyük Selçuklu sultanı Sencer’in emîrlerinden Müeyyed Ay-aba tarafından kurulan Nîşâbûr Melikliği XII. yüzyılda Horasan’da başta Nîşâbûr olmak üzere Tûs, Nesâ, Ebiverd, Şehristân, Dâmgân ve buna bağlı yerlerde hâkimiyet sürmüştür. Nîşâbûr Melikliği’nin kurucusu olan Müeyyed Ay-aba, Sultan Sencer’in Oğuzlar’ın eline esir düşmesiyle birlikte Oğuzlarla giriştiği mücadele sonucunda Horasan’da önemli bir güç olarak ortaya çıkmaya başlamış ve bu durum Sultan Sencer’in halefleri zamanında giderek artmıştır. Nitekim Müeyyed Ay-aba elde ettiği bu güç sayesinde Büyük Selçuklu sultanı Mahmud Han’ın gözlerine mil çekerek onu hapsetmiş ve Nîşâbûr’da hutbeyi kendi adına okutarak bağımsızlığını ilan edip, Nîşâbûr’da kendi melikliğini kurmuştur.

The Great Seljukian Emir Moeyyed Ay-Aba and Establishment of Nishapur Mastery

Nishapur Mastery, which was founded by Moeyyed Ay-aba one of the emirs of the GreatSeljuk Sultan Sencer, reigned especially in Nishapur and Tûs, Nesâ, Ebiverd, Şehristân,Dâmgân provinces of Khorasan in the 12th century. Moeyyed Ay-aba, who was the founderof Nishapur Mastery, has become an important power in Khorasan as a result of thestruggle he made with Oghuzs after Sultan Sencer was captured by Oghuzs and thissituation gradually increased during the succession of Sultan Sencer. As a matter of fact,Moeyyed Ay-aba had imprisoned The Great Seljuk Sultan Mahmud Khan and made himblind by torturing him with a heated iron shaft. Then, he declared his independence byreading the sermon in his name in Nishapur and established his own mastery in Nishapur.

PDF

___

AGACANOV, Sergey Grigoreviç, Selçuklular, (Çevirenler: Ekber N. Necef-Ahmet R. Annaberdiyev), Ötüken Yayınları, İstanbul 2006.
Ahmed Ali Han Vezîrî, Târîh-i Kirmân, C. I, Neşr. Bâstânîy-i Pârîzî ( Muhammed İbrahim), İntişârât-i İlmî, Tahrân 1363 hş.
Ahmed b. Mahmud, Selçuk-Nâme, C.II, Hazırlayan: Erdoğan Merçil, Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul 1977.
ÂŞTÎYANÎ, Abbâs İkbâl-PÎRNÎYA, Hasan, Târîh-i Kâmil-i İran (ez Guzeşte ta be İmrûz), II, be ihtimâm-i Saîd Kâanî, İntişârât-i Gülistân-i Şâirân, Tâhran 1385 hş.
AYAN, Ergin, Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nda Oğuz İsyanı, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2013.
BARTHOLD, V. V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız, Kronik Yayınları, İstanbul 2017.
Bedreddin Mahmud el-Aynî, İkdü’l-Cümân fî Târîh-i Ehli’z-Zamân, C. I, Tahkîk: Mahûd Rızık Mahmud, Kâhire 2010.
BOSWORTH, C. E, “The Political and Dynastic History of The Iranian World (A. D. 1000- 1217)”, The Cambridge History of Iran, C. V, Cambridge 1968.
Cüveynî, Atâ Melik b. Muhammed, Tarih-i Cihan Güşa, (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
Cüveynî, Atâ Melik b. Muhammed, Târîh-i Cihangüşây-i Cüveynî, Neşr. Muhammed Kazvînî, Müessese-yi İntişârât-i Nigâh, Tahrân 1391 hş.
Efdâleddîn Ebû Hâmîd Ahmed b. Hâmîd Kirmânî, Târîhi Efzal ya Bedâyiü’l-Ezmân fî Vekâyî-i Kirmân, Neşr. Mehdî Beyânî, Neşr-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahrân 1326 hş.
el-Hüseynî, Sadruddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır b. Ali, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Trc. Necati Lügal), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
EMÂRÎ, Hüseyin, “Âl-i Müeyyed”, Dâ’iretü’l-Ma’ârif-i Bozorg-i İslâmî, C. II, Tahrân 1374 hş., s.153.
en-Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb, Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb, C. XXVII, Neşr. Müfîd Kumeyha, Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye, Beyrût 2004.
ez-Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman, Târihu’l-İslâm ve Vefeyâtü’l-Meşâhîr ve’l-A’lâm (h. 551-560), C. XXXVIII, Neşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî, Dârü’l Kütübi’l-Arabî, Beyrût 1990.
GENÇTÜRK, Cihan, “Lubb et-Tevârîh’te Harezmşâhlar’a Dair Bilgiler”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, S. V/2, Aralık 2019, s. 165-170.
Hamdullah Müstevfî-yi Kazvînî, Ebû Bekr b. Ahmed b. Nasr, Târîh-i Güzîde, Neşr. Abdülhüseyin Nevâ’i, Müessese-i İntişârât-i Emîr-i Kebîr, Tahran 1364 hş.
Hândmîr, Gıyâseddîn b. Humâmeddîn el-Hüseynî, Târîh-i Habîbü’s-Sîyer fî Ahbâri Efrâdi’l Beşer, II, Neşr. Muhammed Debîr Siyakî, Tahrân 1380 hş.
HEKÎM, Muhammed Takî Hân, Coğrâfyâ-yi Târîh-i Şehrhâ-yi İrân, İntişârât-i Zerrîn, Tahrân 1366 hş.
İbn Funduk, Ebû’l-Hasan Alî b. Zeyd Beyhakî, Târîhî Beyhak, Neşr. Ahmed Behmenyâr, Bungâh-i Dâniş, Tahrân 1317 hş.
İbn Haldûn, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed, Târîhu İbn Haldûn, C. V, Neşr. Halîl Şehhâde-Süheyl Zekkâr, Dârü’l-Fikr, Beyrût 2001.
İbn İsfendiyâr, Bahâüddîn Muhammed b. Hasan b. İsfendiyâr-i Kâtib, Târîh-i Taberistân, II, be teshîh-i Abbâs İkbâl Âştîyânî, be ihtimâm-i Muhammed Ramezânî, Taberistân 1386 (2007).
İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâfüddîn İsmâîl Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, C. XII, (Çev. Mehmet Keskin), Çağrı Yayınları, İstanbul 1994.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el Kâmil fî’t-Târîh, IX, Neşr. Muhammed Yûsuf ed-Dakkâr, Dârü’l-Kütübi’l-İlmîyye, Beyrût 1987.
İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fî’t-Târîh, IX, (Trc. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın), Ocak Yayıncılık, İstanbul 2016.
İbnü’l-Verdî, Selçuklular, (Tercüme ve Notlar: Mustafa Alican), Kronik Yayınları, İstanbul 2017.
Kâdî Ahmed Gaffârî-yi Kazvînî, Târîh-i Cihân Ârâ, Kitâb Furuşî-yi Hâfız, Tahrân 1338 hş.
KAFESOĞLU, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi (485-618/1092-1221), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
KANAR, Mehmet, Farsça-Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul 2008.
KÖYMEN, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi İkinci İmparatorluk Devri, C. II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1984.
MERÇİL, Erdoğan Kirmân Selçukluları, TTK Basımevi, Ankara 1987.
MERÇİL, Erdoğan, “Bâvendîler”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. V, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1992, s. 214-215.
Minhâc-i Sirac el-Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî (Gazneliler-Selçuklular, Atabeglikler ve Hârezmşâhlar), (Tercüme ve Notlar: Erkan Göksu), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
Mîr Seyyid Zahireddîn b. Seyyid Nasîreddîn Mar’aşî, Târîh-i Taberistân ve Rûyân ve Mâzenderân, be mukaddeme-yi Muhammed Cevâd Meşkûr, be kûşeş-i Muhammed Hüseyn Teshîbî, İntişârât-i Müessese-i Matbûât-i Şark, Tahrân 1345 hş.
Mîrhând, Mîr Muhammed b. Seyyid Burhâneddîn Hâvendşah, Târîh-i Ravzatü’s-Safâ fî Sireti’l-Enbiyâ ve’l-Mulȗk ve’l-Hulefâ, IV, İntişârât-i Pîrûz, Tahrân 1338 hş.
Muhammed İbrâhîm Habîsî, Selçûkiyân u Guz der Kirmân, mukaddime, tashîh ve teşhîye Bâstânîy-i Pârîzî (Muhammed İbrâhîm), İntişârât-i Kûrş, Tahrân 1373 hş.
Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel Selçuklular Tarihi (Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları), C. I, (Haz. Ali Öngül), Kabalcı Yayınları, İstanbul 2017.
ÖZAYDIN, Abdülkerim, “Sencer”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XXXVI, türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2009, s. 511.
Râvendî, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr, C. I, (Çev. Ahmet Ateş), TTK Yayınları, Ankara 1999.
Reşîdüddîn Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârih, C. I, Neşr. Muhammed Rûşen-Mustafî Rûşenî, Neşr-i Elburz, Tahrân 1373 hş.
Reşîdüddîn Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârih Selçuklu Devleti, (Çev. Erkan Göksu- H. Hüseyin Güneş), Selenge Yayınları, İstanbul 2010.
SEVİM, Ali-MERÇİL Erdoğan, Selçuklu Devletleri Tarihi Siyaset, Teşkilât ve Kültür, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995.
SÜMER, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilâtı-Destanları, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1972.
SÜMER, Faruk, “Müeyyed Ay-aba”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. XXXI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2006, s. 479.
Şebânkâreî, Muhammed b. Ali b. Muhammed, Mecmau’l Ensâb, Neşr. Mîr Hâşim Muhaddis, Müessese-i İntişârât-i Emîr-i Kebîr, Tahrân 1363 hş.
Zahîrüddîn Nîşâbûrî, Selçûknâme, Neşr. Mîrzâ İsmâîl Afşâr, İntişârât-i Kelâle-ı Hâver, Tahrân 1332 hş.
https://iranicaonline.org/articles/moayyad-ayaba (E.T. 23.07.2020)