2011

Cumhuriyet'in İlk On Yılında Doğu Vilayetlerinde Emniyet ve Asayişi Sağlama Faaliyetleri

Cumhuriyet'in ilk yıllarında kurucu kadroyu uğraştıran en önemli meselelerden biri ülkedâhilinde emniyet ve asayişin sağlanması hususu idi. Özellikle bu çabaya daha çok Doğuvilayetlerinde ihtiyaç duyulmuştu. Bu durumun tarihi arka planı vardı. Osmanlı'da II. MahmutDönemi'nden itibaren bölgede merkeziyetçilik politikası uygulanmaya başladı. Ancak buradakibazı yerel güçler eskiden beri sürdürdükleri idari ve sosyo-kültürel yaşantının değişmesiniistememişlerdi. Devletin son yıllarında yaşanan savaş koşulları bölgede kurulmak istenen merkeziotoriteyi olumsuz etkilemişti. Buna dış destekli Kürtçülük düşüncesinin de eklenmesiyle birliktebölge, Cumhuriyet Dönemi'ne emniyet ve asayişin pek de hissedilmediği bir yer olarak geldi. Bumakalede Cumhuriyet'in ilanından başlayıp onuncu yıl kutlamalarının yapıldığı 1933 yılına kadargeçen süreçte Doğu vilayetlerinde çıkan Şeyh Sait ve Ağrı isyanları haricinde emniyet ve asayişiihlal eden hususlar ve bunlara karşı devletin verdiği mücadele arşiv belgeleri ve diğerkaynaklardan istifade edilerek ele alınmıştır. Şimdiye kadar üzerinde pek çok araştırmanınyapıldığı bu isyanlara sadece dönemin şartlarını daha iyi anlayabilmek için kısaca değinilmiştir.Cumhuriyet kadrolarının on yıllık başarısını ortaya koymaya çalıştığımız bu makalede sonuçolarak devletin Birinci Umumi Müfettişlik ve Seyyar Jandarma Alaylarını kurması gibi aldığıbirtakım idari, askeri ve siyasi tedbirler sayesinde Doğu vilayetlerinde asayiş büyük ölçüdesağlanmıştır.

Providing Safety and Security Activities in the Eastern Provinces in the First Ten Years

One of the most important issues that the founding staff of the Republic had to deal with in the early years of the Republic was to ensure safety and security in the country. This effort was particularly necessary in the Eastern provinces. This situation had a historical background. In Ottomans. The centralization policy started to be implemented in the region from period of Mahmut 2. However, some local powers here, did not want the administrative and socio-cultural life changed which they had been carrying on for a long time. The war conditions in the last years of the state had a negative effect on the central authority which was wanted to be established in the region. With the addition of Kurdishism idea supported by the external support, the region came to the Republic Period as a place where security and safety were not felt much. This article discusses the issues that violated the safety and security other than the Sheikh Sait and Ağrı revolts, which took place in the Eastern provinces during a period starting from the declaration of the Republic and until 1933, when the tenth year celebrations were held. These issues along with the Turkish State's struggle against them were approached with the help of archive documents and other sources. These revolts, which have been investigated thoroughly until today, have only been briefly mentioned in order to better understand the conditions of the period. This article, in which we have attempted to reveal the ten-year success of the Republican cadres, explains that the public order has ultimately been largely ensured in the Eastern provinces, thanks to a number of administrative, military and political measures taken by the state, such as the establishment of the First General Inspectorate and the Mobile Gendarmerie Regiments.

PDF

___

Jandarma, Dâhiliye Vekilliği İç İşleri hizmetine mahsustur. Başvekâlet Matbaası. Ankara 1935.
TBMM Zabıt Ceridesi, C. 16, Devre 1, İçtima Senesi 2.
TBMM Zabıt Ceridesi, C: 9, Devre: 3.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 14, İçtima Senesi: II, TBMM Matbaası, Ankara 1976.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 19, İçtima Senesi: II, TBMM Matbaası, Ankara 1977.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, C: 9, İçtima Senesi: II, s. 5-21, (18 Ekim 1924).
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: II, İçtima Senesi II, TBMM Matbaası, Ankara 1976.
TBMM Zabıt Ceridesi, İkinci Devre, Birinci İçtima Senesi, 38. İçtima.
TBMM Zabıt Ceridesi. C. 1, Devre III, İçtima Senesi 1.
TBMM Zabıt Ceridesi. C. 16, Devre 1, İçtima Senesi 2. TBMM Matbaası, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi. C.3, Devre 3, İçtima Senesi 1, TBMM Matbaası, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi. C:4, Devre II, İçtima Senesi I, TBMM Matbaası. Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi. İkinci Devre, Birinci İçtima Senesi, 38. İçtima, TBMM Matbaası, Ankara.
TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: 1, C: 24, İçtima: 3, TBMM Matbaası, Ankara 1960.
Akşam
Ayın Tarihi
Hâkimiyet-i Milliye
Resmî Cerîde /T.C. Resmî Gazete
ALAKOM, Rohat, Xoybûn Örgütü ve Ağrı Ayaklanması, Avesta Yay. İstanbul 2011.
ALİ KEMALİ, Erzincan Tarihi, Coğrafi, İçtimai, Etnoğrafi, İdari, İhsai Tetkikat Tecrübesi, Resimli Ay Matbaası, 1932
ARVASİ, S. Ahmet, Doğu Anadolu Gerçeği, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, İstanbul 1986.
ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk, (1919- 1927), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Ankara 1997.
AYDEMİR, Şevket Süreyya, Tek Adam Mustafa Kemal, Üçüncü C. 1922-1938, Remzi Kitabevi, İstanbul 2011.
AYDOĞAN, Erdal, Türk Siyasi Hayatında Dr. İbrahim Tali Mustafa Kemal'le Trablusgarp'tan Cumhuriyet'e, Yeditepe Yay., İstanbul 2008.
BEDİRHAN, Prens Süreyya, Kürt Davası ve Hoybun, Çev.: Dilara Zîrek, Med Yay. İstanbul 1994.
BEŞİKÇİ, İsmail, Doğu Anadolu'nun Düzeni Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller, e Yay., Ankara 1970.
Bir Türk Subayının Ağrı İsyanı Anıları Haz: Rohat Alakom. Avesta Yay., İstanbul, 2011
BRUİNESSEN, Martin van, Ağa, Seyh, Devlet, İletisim Yay., İstanbul 2013.
BURGAÇ, Murat, Türkiye’de Umumi Müfettişliklerin Kurulması ve Trakya Umumi Müfettişliği, Atam Yayınları, Ankara 2013.
CEBESOY, Ali Fuat, Siyasi Hatıralar Büyük Zaferden Lozan'a Lozan'dan Cumhuriyete I-II, Yay. Haz.: Osman Selim Kocahanoğlu, İstanbul 2007.
CEMAL, Behçet, Şeyh Sait İsyanı, Sel Yay., t.y.
DARKOT, Besim, "Türkiye'nin Coğrafi Bölgeleri Hakkında" Türk Coğrafya Dergisi, Sayı: 13- 14, 1955.
DERSİMİ, M. Nuri, Kürdistan Tarihinde Dersim, Doz Yay., İstanbul 2012.
Genelkurmay Belgelerinde Kürt isyanları II, Kaynak Yay., İstanbul 2011.
GİRİT, Oya, Millî Mücadele Dönemi Kürtçülük Hareketi, (Marmara Üniversitesi Yayımlammamış Doktora Tezi), İstanbul 1994.
HALLI, Reşat, Türkiye Cumhuriyeti'nde Ayaklanmalar (1924-1938). Genelkurmay Basımevi, Ankara 1972.
İhsan Nuri Paşa, Ağrı Dağı İsyanı, Med Yay., İstanbul 1992.
İNÖNÜ, İsmet, Hatıralar, Yay. Haz.: Sabahattin Selek, Bilgi Yay., Ankara 2006.
K. Doğan, Dirik, Atatürk'ün İzinde, Vali Paşa Kâzım Dirik Bandırma Vapuru'ndan Halkın Kalbine, Gürer Yay., İstanbul 2008.
KADRİ CEMİL PAŞA (Zinar Silopî), Doza Kurdistan (Kürdistan Davası) Kürt Milletinin 60 Yıllık Esaretten Kurtuluş Savaşı Hatıraları, Yay. Haz.: Mehmet Bayrak, Özge Yay., Ankara 1991.
KALAFAT, Yaşar, Şark Meselesi Işığında Şeyh Sait İsyanı Olayı, Karakteri, Dönemi’ndeki İç ve Dış Olaylar, Boğaziçi Yayınları, Ankara 1992.
KANDEMİR, Feridun, Hatıraları ve Söylemedikleri ile Rauf Orbay, Sinan Matbaası, İstanbul 1965.
KARABEKİR, Kazım, Kürt Meselesi, Haz.: Faruk Özerengin, 12. Baskı, Emre Yay., İstanbul 2004.
KOCA, Hüseyin, Yakın Tarihten Günümüze Hükûmetlerin Doğu-Güneydoğu Anadolu Politikaları, Mikro Yayınları, Konya, 1998.
KOÇAK, Cemil, Umumi Müfettişlikler, İletişim Yay., İstanbul 2011.
KOÇAŞ, M. Sadi, Kürtlerin Kökeni ve Güneydoğu Anadolu Gerçeği, İstanbul 1990.
KODAMAN, Bayram Sultan II. Abdulhamid Devri Doğu Anadolu Politikası, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1987.
LEWİS, Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu, TTK Yay., Ankara 2007.
MADANOĞLU, Cemal, Anılar (1911-1938), Çağdaş Yay., İstanbul 1992.
MERAY, Seha L., Osman Olcay, Osmanlı İmparatorluğu'nun Çökmüş Belgeleri, Ankara 1995.
MINORSKY, Vladımır, Thomas Boıs, Kürt Milliyetçiliği, Örgün Yay., İstanbul 2008.
MUMCU, Uğur, Kürt- İslam Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yay., İstanbul, t.y. ÖKE, Mim Kemal, Musul-Kürdistan Sorunu 1918-1926, Bilge Karınca Yayınları, İstanbul, 2002.
ÖRGEEVREN, Ahmet Süreyya, Şeyh Sait ve Şark İstiklâl Mahkemesi, Yay. Haz.: Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yay., İstanbul 2002.
ÖZER, Ahmet, 100 Soruda Kürt Sorunu, Hemen Kitap, İstanbul 2013.
ÖZER, Ahmet, Doğu Anadolu'da Aşiret Düzeni, Boyut Yay İstanbul 1990.
ÖZTÜRK, Saygı, İsmet Paşa'nın Kürt Raporu, Doğan Kitap, İstanbul 2008.
SASUNİ, Garo, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. YY'dan Günümüze Ermeni Kürt İlişkileri, Med Yay., İstanbul 1992.
SEFEROĞLU, Şükrü Kaya, Halil Kemal Türközü, 101 Soruda Türklerin Kürt Boyu, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1982;
SEFEROĞLU, Şükrü Kaya, Halil Kemal Türközü, Doğu ve Güneydoğu Anadolu'da Türk Beylikleri-Osmanlı Beylikleri İle Kürt Türkleri Tarihi, Haz.: Nazmi Sevgen, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1982.
Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları, Dâhiliye Vekâleti Nüfus Müdüriyet-i Umumiyesi 1928.
SOYSAL, İsmail Türkiye'nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945), C: 1, TTK Yay., Ankara 1989.
Şadillili Vedat, Türkiye'de Kürtçülük Hareketleri ve İsyanlar 1, Kon Yay., Ankara 1980.
ŞİMŞİR, Bilal İngiliz Belgeleriyle Türkiye'de Kürt Sorunu (1924-1938), Şeyh Sait, Ağrı ve Dersim Ayaklanmaları. TTK., Ankara 1991.
ŞİMŞİR, Bilal, Kürtçülük 1787-1923, Bilgi Yayınevi, İstanbul 2010.
ŞİMŞİR, Bilal, Kürtçülük II 1924-1999, Bilgi Yayınevi, 2011.
ŞÜKRÜ MEHMET, Kürt Sorunu, Haz.: Ş. Vedat, Kamer Yayınları, İstanbul 1998.
Türk İstiklâl Harbi, C: VI, İstiklal Harbinde Ayaklanmalar, T.C. Genelkurmay Harp Dairesi Başkanlığı Resmî Yayınları, Ankara 1964.
ULUĞ, Naşit Hakkı, Derebeyi ve Dersim. Kaynak Yay., 3. Basım, İstanbul 2011.
Umumî Müfettişler Toplantı Tutanakları-1936. Haz.: M. Bülent Varlık. Dipnot Yay. Ankara 2010.
YEĞEN, Mesut, Devlet Söyleminde Kürt Sorunu, İletişim Yay., İstanbul 2013.
ZÜRCHER, Erik jan, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (1924-1925), İletişim Yay., İstanbul 2010.
AKDAĞ, Mustafa, “Osmanlı Tarihinde Âyanlık Düzeni Devri 1730-1839”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C: VIII, S: 14, Ankara 1975, ss.51 -61.
AKGÜNDÜZ, Ahmet, "Osmanlı Tarihinden Günümüze Tarihte Kürtler", Kimlik, Kültür ve Değişim Sürecinde Osmanlı'dan Günümüze Kürtler Uluslararası Sempozyumu, 6-8 Eylül 2012, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013, ss.13-32.
AYDOĞAN, Erdal, "Yeni Belgeler Işığında Bitlis Vukuatı," Kimlik, Kültür ve Değişim Sürecinde Osmanlı'dan Günümüze Kürtler Uluslararası Sempozyumu, 6-8 Eylül 2012, Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2013.
DEĞERLİ, Esra Sarıkoyuncu, "Ağrı İsyanlarında Yabancı Parmağı (1926-1930)", SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Aralık 2008, Sayı: 18, ss. 113-132.
ERASLAN, Cezmi, "I. Sasun İsyanı Sonrasında Osmanlı Devleti'nin Karşılaştığı Siyasî ve Sosyal Problemler", Kafkas Araştırmaları, 1996.
KARDAŞ, Abdülaziz "Cumhuriyet Döneminde Sason İsyanları ve Alınan Tedbirler", The Journal of Academic Social Science Studies, No: 43, 2016, ss. 49-70.
KARTIN, Cengiz, "Binbaşı Edward Charles Noel'in Kürtler Üzerine Çalışmaları", Tarihte Kürtler ve Türkler Sempozyumu Bildiriler 9-10 Ocak 2014, C: 3, TTK Yayınları, Ankara 2012.
KILIÇ, Orhan, "Ocaklık", DİA, C: 33, İstanbul, ss. 317-318.
KILIÇ, Orhan, "Yurtluk" DİA, C: 43, ss. 614-615
OKÇU, Hüseyin, "Şeyh Said'in Torunu A. Melik Fırat İle..." Girişim Dergisi, İstanbul 1989.
ÖZMEN, Abidin (Ocak-Şubat 1947). "Genel Müfettişlikler Hakkında Bir Düşünce", İdare Dergisi 184: 238-239.
SARINAY, Yusuf, "Hoybun Cemiyeti ve Türkiye'ye Karşı Faaliyetleri", Atam Dergisi, Ankara 1996.
YÜCEL, Yaşar, “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Genel Gözlemler”, Belleten, XXVIII/152, TTK, Ankara 1974, s. 688.
ÇELİK, Nihat, XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sason Ermenileri ve Sason Ermeni İsyanları, (Batman Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Batman 2016.
GENCER, Fatih, Merkeziyetçi İdari Düzenlemeler Bağlamında Bedirhan Bey Olayı, (Ankara Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2010.
GÜZEL, Hasan Tevfik, Irak'ın Kuzeyindeki Bölgesel Kürt Yönetimi (1992-2008) (Gazi Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Ankara 2009.
KÖSE, Resul, CHP ve DP Hükûmetleri Dönemlerinde Doğu ve Güneydoğu Anadolu Politikaları. (İstanbul Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi) İstanbul 2019.
TAŞ, Serap, Umumi Müfettişlikler, (Anadolu Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Eskişehir, 1997.
DEVELİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi, Ankara 2010. DİA.
Örnekleriyle Türkçe Sözlük C: 1 -2, TTK Basımevi, Ankara 1995.