Onur ÇAPAR

Sultan II. Abdülhamid Dönemi Fransız Demir Yolu Yatırımları

Osmanlı Devleti’nin her bakımdan çok zor bir döneminde tahta çıkan Sultan II. Abdülhamid(1876-1909), bu zor sürecin atlatılması ve ülkedeki ağır ekonomik şartların düzeltilebilmesiamacıyla Avrupalılar ile münasebetlerde denge politikası takip etmiştir. Aslında 19. Yüzyılınortalarından itibaren Avrupa ile rekabette zorlanan, sermaye ve teknolojik yetersizlikler nedeniyleyatırım imkânları kısıtlı olan Osmanlı Devleti, muhtelif sektörlerde yabancı şirketlere imtiyazlarvermek suretiyle sermaye sorununu çözmeye çalışmıştır. Böylece bir taraftan da ülkede ulaşım,madencilik ve ticaret gibi katma değeri yüksek alanlarda gelişmenin hızlanması amaçlanmıştır.Osmanlıda şirketleşme faaliyetleri, yabancı sermaye girişiyle orantılı olarak 19. Yüzyılın ikinciyarısında başlamış ise de II. Abdülhamid idaresi döneminde, yapılan mevzuat düzenlemelerisayesinde hız kazanmıştır. Şu hususu da ayrıca belirtmek gerekir ki Osmanlıda yatırım yapanyabancı şirketler arasında Fransızlar öne çıkmaktadır. Nitekim 20. Yüzyıl başlarında Osmanlıdayatırım yapan şirketlerin sermaye yapısına bakıldığında %44’lük bir pay ile Fransız menşeliolanların ilk sırayı aldığı dikkati çekmektedir. Hem sermayesini geliştirmek hem de hammaddeihtiyacını karşılamak amacıyla Osmanlı topraklarında yatırıma yönelen Fransız sermayesininözellikle belediye hizmetleri, bankacılık, sigortacılık, liman işletmeleri ve maden imtiyazları gibistratejik sektörlere yöneldikleri göze çarpmaktadır. Bu çalışmamızda yerli ve yabancı kaynaklarışığında olmak üzere II. Abdülhamid saltanatında Fransız sermayeli veya Fransız ortaklığı bulunandemiryolu yatırımları ile şirket imtiyazlarının uygulanması hususu incelenmeye gayret edilecektir.

French Railway Investments in The Period of The Sultan Abdulhamid II.

Sultan II Abdülhamid (1876-1909), who came to the throne in a very difficult period in every aspect of the Ottoman Empire followed a balance policy to deal with Europeans in order to circumvent this difficult process and correct severe economic conditions in the country. In fact, since the mid-19th century, the Ottoman State, which had difficulty in competing with Europe and whose investment opportunities were limited due to capital and technological deficiencies, tried to solve the capital problem by giving concessions to foreign companies in various sectors. Thus, it is aimed to accelerate the development in high value-added areas such as transportation, mining and trade in the country. Although the incorporation activities in the Ottoman Empire started in the second half of the 19th century in proportion to the inflow of foreign capital, II. During the reign of Abdülhamid, it gained speed thanks to the legislative arrangements made. It should also be noted that the French stand out among the foreign companies investing in the Ottoman Empire. As a matter of fact, when we look at the capital structure of the companies investing in the Ottoman Empire in the beginning of the 20th century, it is noteworthy that those of French origin took the first place with a share of 44%.It is noteworthy that French capital, which is investing in the Ottoman lands in order to develop its capital and to meet its raw material needs, especially focuses on strategic sectors such as municipal services, banking, insurance, port operations and mining concessions. In this study, in the light of domestic and foreign sources, In the reign of Abdülhamid II. railway investments with French capital or French partnership and the implementation of company privileges will be examined.

PDF

___

A. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Y.PRK.EŞA, nr. 16/78, H.23.06.1310 (12.01.1893).
A.DVN.MKL, nr.36/1, Lef 24, H. 24.02.1312 (27.08.1894).
BEO, nr.406/30377, Lef 3, H.12.11.1311 (17.05.1894).
Y. PRK. SRN, nr.3/42, H. 23.11.1309 (19.06.1892).
A. MKT. MHM, nr.708/1, H. 13.11.1309 (09.06.1892).
İ. MMS., nr.49/2129, H.06.06.1291 (21.07.1874).
A. DVN.MKL, Def. 33/16, H. 26.10.1309 (24.05.1892).
T. DMİ, nr.936/87, H. 21.12.1310 (06.07.1893).
T. DMİ, nr. 934/1, R. 15. Kanunuevvel.1308 (27.12.1892).
BEO, nr. 237/17762, H. 29.12.1310 (14.07.1893).
Y. A. RES, nr.90/28, H. 10.07.1315 (05.12.1897).
B. Centre Des Archives Ministères Des Affaires Étrangères Centre De Nantes (CADN) Série E Ministère Des Affaires Étrangères, Dossiers Thématique, Dossier 408., Dossier 410, Dossier 411.
AKYILDIZ, Ali, Osmanlıda Ulaşımın Modernleşmesi, Timaş Yayınları, İstanbul 2019.
AKYILDIZ, Ali, İzmir-Aydın Demiryolu, M.Ü Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksel Lisans Tezi, İstanbul 1987.
ARI, Bülent, “Avrupa Emperyal Baskısına Karşı Sultan II. Abdülhamid”, Sultan II. Abdülhamid/ Siyaset-İktisat-Dış Politika-Kültür-Eğitim, Ed. Mehmet Bulut, Muhammet Enes Kala.vd., Erkam Matbaası, İstanbul 2019, s.159-170.
AVCI, Yasemin, “19. Yüzyılın Son çeyreğinde Filistin Limanı Yafa: Bir Çatışma ve Rekabet Odağı”, Tarih İncelemeler Dergisi C.30, S.2, 2015, s. 385-411.
ANASTASSIADOU, Meropi, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri: Selanik, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2001.
ÇAPAR, ONUR, “Osmanlı Devlet’inde Fransız Sermayesi (1838-1914)”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul 2019.
CUİNET, Vital, La Turquie d’Asie, géographie administrative : statistique, descriptive et Raisonnée de Chaque de L’Asie-Mineure, Ed : Ernest Leroux, Paris 1894.
Dersaadet Ticaret Odası, nr: 550, 1 Temmuz 1311/ 13 Temmuz 1895.
DEMİRARSLAN, Deniz, “Batılılaşma/Modernleşme Dönemi Demiryolu Politikası ve İstasyon Mimarisi: İzmit ve Hereke Tren İstasyonları”, Uluslararası Gazi Akçakoca ve Kocaeli Tarih Sempozyumu, Kocaeli Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Yayınları, Kocaeli, 2015, s. 1635-1649.
DİKMEN, Nedim, “Osmanlı Borçlarının Ekonomik ve Siyasi Sonuçları”, Atatürk Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, C.19, S. 2, 2010, s. 137-159.
ENGİN, Vahdettin-Osman Uçar-Ahmet Doğan, Osmanlı’da Ulaşım Kara-Deniz Demiryolu, Çamlıca Basım Yayın, İstanbul 2012.
ELDEM Vedat, Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi Şartları Hakkında Bir Tetkik, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara 1994.
ENGİN Vahdettin, Rumeli Demiryolları, Eren Yayınları, İstanbul 1993.
GEORGEON François, Abdülhamid II Le Sultan Calife, Libraire Arıbéme Fayard, Paris 2003.
GEYİKDAĞI, V. Necla, Osmanlı Devlet’inde Yabancı Sermaye 1854-1914, Hil Yayınları, İstanbul 2008.
GÜRBÜZ, Ali Kemal, “Osmanlı İmparatorluğunda Demiryollarının Rolü”, Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, c.2, sa. 3, 1999, s. 169-191.
H. DAVİSON, Roderic, Turkey A Short History, The Press Walkington, Beverley 1981.
HİNES, W.D. ve diğerleri, Türkiye’nin İktisadi Bakımdan Umumi Bir Tetkiki (1933-1934), Kitap II, c. III, Ankara 1936.
İNALCIK, Halil-Neşat Göyünç, Heath W. Lowry, The Journal of Ottoman Studies, IX, İstanbul 1989.
İmtiyazat ve Muamelat Mecmuası, Matba-i Osmaniyye, İstanbul, 1302/1885.
KALKAR, Yagub N, Railway Développement In Ottoman Empire 1856-1914, Vantage Press,1st Edition, New York 1972.
KEPENEK Yakup, Nurhan Yenitürk, Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitapevi, İstanbul 2001.
KURMUŞ, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Savaş Yayınları, Ankara 1982.
KOCABAŞ, Süleyman, Sultan II. Abdülhamid Şahsiyeti ve Politikaları, Vatan Yayınları, İstanbul 1995.
KOLAY, Arif, İzmir-Kasaba ve Uzantısı Demiryolu Hatları (1863-1897), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
KÜTÜKOĞLU, Mübühat, Tanzimat Döneminde Yabancıların İktisadi Faaliyetleri, TTK Yayınları, Ankara 1992.
LANTZ, François, Chemins De Fer Et Perception De L'espace Dans Les Provinces Arabes De L'Empire Ottoman (1890-1914), Éditions L’Harmattan, France 2005.
MORAWITZ, Charles, Les Finances de la Turquie, Guillaumin et Cie, Paris 1902.
NURDOĞAN, Arzu, Dersaadet-Selanik İltisak Demiryolu, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yakınçağ Tarihi bilim Dalı, İstanbul 1999.
ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Derleyen: Salih Özbaran, İzmir 1984.
ÖZYÜKSEL, Murat, “Bir Nüfuz Mücadelesi Aracı Olarak Suriye Demiryolları (1888-1914), Dünden Bugüne Toplum ve Ekonomi, Sayı 10/ Temmuz, 1997, s.1 -38.
PECH, Edward, Manuel des Sociéte Anonymes Fonctionnant en Turquie, c.III., Paris 1906.
Sait Paşa, Sait Paşa’nın Hatıratı, 1328, s. 375.
THOBIÉ, Jacques, Intérêts et impérialisme Français dans L’Empire Ottoman 1895-1914, Coédition Publications de la Sorbonne-Imprimerie Nationale, Paris 1977.
THOBIÉ, Jacques, “İktisadi Yapı Osmanlı Devleti’nde Yabancı Sermaye”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi C.III., İletişim Yayınları, İstanbul 1985.
VELAY, A. Du, Türkiye Mali Tarihi, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Neşriyatı, Ankara 1978.
YAZICI, Mustafa, Mudanya-Bursa Demiryolunun Yapımı ve İşletilmesi (1873-1908), Nilüfer Belediyesi, Bursa 2015.
YAVUZ, Züleyha, Beyrut-Şam Demiryolunun İnşası ve İşletilmesi (1891-1914), (Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2010.
Salname-i Vilayet-i Beyrut, Beyrut Vilâyet Matbaası, 1310/1893.
Salname-i Vilayet-i Beyrut, Beyrut Vilâyet Matbaası, 1318/1900.
“Turquie”, Le Journal des Transports : Revue Internationale des Chemins de Fer et de la Navigation, 10 Nisan 1891.
“Informations Financières”, Le Temps. 25 Mart 1893.
“Établissement de Crédit”, Le Temps. 24 Nisan 1893.
“Informations Financières”, Le Temps. 8 Temmuz 1893.
“Établissement de Crédit Étrangers”, Le Temps.11 Haziran 1894.
“Chemins de Fer Étrangers”, Le Temps.10 Haziran 1895.
“Établissement de Crédit”, Le Temps.10 Haziran 1895.
“Informations Financières”, Le Temps, 22 Mart 1895.
“Questions Financières”, Le Temps. 8 Aralık 1897.
“Chemins de Fer Étrangers”, Le Temps.12 Ağustos 1901.
“Chemin De Fer Smyrne-Cassaba Et Prolongements”, Le Journal des débats. 6 Kasım 1934.
“Notes Mondaines”, Le Journal des débats. 1 Kasım 1893.
“Chemins Étrangers”, Le Journal des débats. 12 Kasım 1893.
“Chemin De Fer Smyrne-Cassaba Et Prolongements”, Le Journal des débats. 25 Temmuz 1894.
“Turquie”, Le Journal des débats. 9 Nisan 1895.
“Chemin de Fer Smyrne-Cassaba et Prolongements”, Le Journal des débats. 21 Mart 1895.
“De Salonique A Elassona”, Le Journal des débats. 17 Mayıs 1897.
“Chemin de Fer Smyrne-Cassaba et Prolongements”, Le Journal des débats. 21 Ekim 1897.
“Sociéte Ottomane Chemin de Fer Smyrne-Cassaba et Prolongements”, Le Journal des débats. 8 Haziran 1898.
“Nécrologie”, Le Journal des débats. 9 Mart 1900.
“Informations Financières”, Gil Blas, 31 Mayıs 1901.
“Smyrne-Cassaba”, Le Journal des débats. 14 Haziran 1902.
“La Crise Orientale”, Le Journal des débats. 27 Kasım 1912.
“Les Négociations Balkaniques”, Le Journal des débats. 5 Ağustos 1913.
“L’Exposé Financière de Djavid Bey a la Chambre d’Ottomane”, Le Journal des débats. 6 Temmuz 1914.
“Chemin De Fer Smyrne-Cassaba Et Prolongements”, Le Journal des débats. 6 Kasım 1934.
“L’Amiral Lacaze, Grand Serviteur de L’Etat”, Le Journal des débats. 7 Mart 1937.
“Chemins Ottomans”, Le Journal des Finances. 29 Haziran 1901.
“Lignes Françaises”, Le Journal des Finances. 28 Ekim 1911
“Turquie”, Le Journal des Transports : Revue Internationale des Chemins de Fer et de la Navigation. 10 Nisan 1891.
“Chemins de fer Ottomans”, Paris-Capital. 16 Eylül 1903.
“La Guerre Balkanique”, La Correspondance d’Orient. 16 Aralık 1912.
“Du Chemin de fer Ottoman de Jonction Salonique-Constantinople”, L’Argus, Journal International des Assurances Finance. 23 Nisan 1893.
“Mudanya-Bursa Demiryolu”, Sabah. 22 Receb 1308, (3 Mart 1891).
“İzmir-Kasaba Demiryolu”, Servet-i Fünun. 1 Ağustos 1312/1885.