Sûfî İlminde Hakikî Tevhid ve Hakikî Kulluğun İfadesi: Cem' ve Tefrika (Fark) Kavramları

Sûfîler, hâl ilmiyle temeyyüz etmiş bir zümredir. Bu zümre mensupları tevhîdi hâl boyutunda idrak edilmesi gereken bir husus olarak kabul etmişlerdir. Tevhîdin hâle dayalı idrakini de kendilerine has bazı ıstılahlarla ifade etmişlerdir. İfade ettikleri ıstılahlardan birisi cem‘ ve tefrika kavramlarıdır. Sûfîler, cem‘ kavramıyla tevhidin aklın ötesinde, manevî zevk ve neşveye dayalı olarak idrakini kastederler. Bu manada tevhidin sûfî lisanındaki karşılığı cem‘dir. Cem‘ mertebesine ulaşan kul, duygu yoğunluğuna bağlı olarak kâinatta vuku bulan her şeyde gerçek fâilin Allah olduğunu ve Hakk’ın dışında da gerçek bir varlığın olmadığını müşâhede eder. Bu müşahededen sonra kul, tefrika hâline dönerek kulluk vazifelerini daha önce zevk ettiği tevhide uygun olarak yerine getirir. Sûfîler kul için her iki hâli yani cem‘ ve tefrikayı zorunlu görürler. Onlara göre cem‘ hâlini zevk etmeden yaşanan tefrika hâli yani kulluk boyutu yetersizdir. Bu da Allah’ın sıfatlarını inkârdır. Tefrikasız cem‘ ise zındıklıktır. Bu anlayışlarına bağlı olarak sûfîler, doğal olarak bazı suçlamalara da maruz kalmışlardır. Bu suçlamalardan birisi cebrîlik, diğeri ise hulûl ve ittihaddır. Bu makalede sûfîlerin cem‘ ve tefrika anlayışları ve bu anlayışlarına bağlı olarak da kendilerine yöneltilen bazı kelamî problemler irdelenmeye çalışılacaktır.

Definitions of True Monotheism and Real Servitude in the Sufi Thought: The Concepts of Cem‘ (Combining) and Tefrika (Differentiation)

Sufis are a coterie that has distinguished themselves thanks to the lore of the state. Members of this group acknowledged that oneness should be understood in the dimension of the state. They defined this state with some unique terms. Some of the terms they used are combining and differentiation. By combining, the Sufis mean that the oneness of Allah is beyond reason and based on spiritual pleasure and joy. In this sense, the equivalent of oneness in the Sufi language is combining. Depending on the intensity of his emotions, the servant who reaches this state observes that the real agent in everything that takes place in the universe is Allah and that there is no real existence outside of Him. After this observation, the servant turns into the state of differentiation and fulfils his servitude duties in accordance with the state of oneness that he enjoyed previously. Sufis consider both states, combining and differentiation, are necessary for a servant. For them, the state of differentiation experienced without enjoying the state of combining is insufficient for a full servitude. This is also a denial of Allah's attributes. On the other hand, combining without differentiation is heresy. As a result of these thoughts, the Sufis received some heavy criticism. Some of these criticisms are coerciveness, incarnation and embodiment. In this study, it is aimed to examine Sufi understanding of the terms combining and differentiation and some relevant theological problems that arise out of such understandings.

Keywords:

Sufism, Sufi, State, Monotheism, Combining Servitude,

PDF

___

Afifi, Ebu’l-Alâ. Tasavvuf. çev. H. İbrahim Kaçar-Murat Sülün. İstanbul: Risale Yayınları, 1996.

Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nûreddîn b. Muhammed el-Herevî. Mirkâtü’l-mefâtîhi şerhı Mişkâtü’l-mesâbîh. 9 cilt. Beyrût: Dârü’l-fikir, 1422/2002.

Âlûsî, Şihâbeddîn Mahmûd b. Abdulllah. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm. 16 cilt. thk. Ali Abdulbâri ‘Atıyye. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415.

Ankaravî, İsmail. Minhâcu’l-fukara. nşr. Saadettin Ekici. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.

Attâr, Ferîdüddin. Tezkiretü’l-Evliyâ. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2018.

Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-Hatîb. Târîhu Bağdâd. Thk. Beşşâr ‘Avvâd Ma‘rûf. 16 cilt. Beyrût: Dârü’l-ğarbi’l-İslâmî, 1422/2002.

Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.

Bursevî, İsmail Hakkî b. Mustafâ. Rûhu’l-beyân. 10 cilt. Beyrût: Dâru ihyâi türâsi’l ‘Arabî, ts.

Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-üns. çev. Lâmiî Çelebi. nşr. Süleyman Uludağ, Mustafa Kara. 4. Baskı. İstanbul: Marifet Yayınları, 2008.

Cevziyye, Muhammed b. Ebî Bekir İbn Kayyım. Medâricü’s-sâlikîn beyne menâzili iyyâke na‘budu ve iyyâke neste‘în. thk. Muhammed Hâmid el-Fakî. 3 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-‘Arabî, 1393/1973.

Cübbâî, Ebû Ali. Kitâbü’l-makâlât. çev. Özkan Şimşek-A. İskender Sarıca-Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.

Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali. et-Ta‘rîfât. thk. İbrâhim el-Ebyârî. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-‘Arabî, 1405.

Encirî, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-Bahrü’l-medîd fî tefsîri’l-Kur’âni’l-Mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kırşî Reslân. 8 cilt. Kâhire: Hasan ‘Abbâs Zekî, 1419.

Ertuğrul, İsmail Fenni. Vahdet-i Vücûd ve İbn Arabi. haz. Mustafa Kara. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.

Feyizli, Hasan Tahsin. Feyzü’l-Furkan Kur’an-ı Kerîm ve Açıklamalı Meali. İstanbul: Server İletişim, 2007.

Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. 9 cilt. İhyâu ulûmi’d-dîn. Cidde: Dârü’l-minhâc, 1432/2011.

Hakîm, Suâd. el-Mu'cemü's-sûfî. Beyrût: Dâru Nedre, 1401/1981.

Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî. Menâzilü’s-sâirîn. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2008.

Heytemî, Ebü’l-Abbâs Ahmed Şihâbüddîn b. Hacer. el-Fetâvâ el-hadîsiyye. Beyrût: Dârü’l-fikir, ts.

Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî, Keşfu’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). nşr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.

İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1413/1992.

İbn Teymiyye, Ebû’l-‘Abbâs Takıyüddîn Ahmed b. Abdülhâlîm. el-Fetâvâ el-Kübrâ. Thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ, Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. 6 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1408/1987.

İbn Teymiyye, Ebû’l-‘Abbâs Takıyüddîn Ahmed b. Abdülhâlîm. Mecmû‘u’l-fetâvâ. nşr. Enver el-Bâz - ‘Âmir el-Cezzâr. 37 cilt. Mısır: Dârü’l-Vefâ, 1426/2005.

İbnu’l-Arabî, Muhyiddin. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi, çev. ve şerh. Ahmed Avni Konuk. haz. Mustafa Tahralı - Selçuk Eraydın. İstanbul: İfav, 2017.

İbnü’l-‘Arabî, Ebû Bekir Muhyiddîn Muhammed b. Ali. el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye. thk. Ahmed Şemseddîn - Muhammed Ali. 9 cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1420/1999.

İbnü'l-Cevzî, Ebü'l-Ferec Abdurrahman b. Ali. Telbîsü İblîs. Lübnân: Dârü’l-fikir, 1421/2001.

İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 15 cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, ts.

İmâm-ı Rabbânî, Ahmed Fârûkî Serhendî. Mektûbât-ı Rabbânî, çev. Abdulkadir Akçiçek. 2 cilt. İstanbul: Merve Yayınevi, 1977.

İsfehânî, Ebû Nu‘aym Ahmed b. Abdullah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtü’l-asfiyâ. 10 cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1394/1974.

Kadı ‘Iyâd, Ebü’l-Fadl b. Mûsâ, eş-Şifâ bi ta’rîfi hukûkı’l-Mustafâ. thk. Ahmed b. Muhammed eş-Şemnî. 2 cilt. Lübnân: Dârü’l-fikir, 1409/1988.

Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.

Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İshâk. et-Ta‘arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. nşr. Ahmed Şemseddîn. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ılmiyye, 1413/1993.

Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. Letâifü’l-işârât (Tefsîru’l-Kuşeyrî). thk. İbrâhim el-Bisyûnî. 3 cilt. Mısır: el-Heyetü’l-Mısriyyeti’l-‘âmme li’l-kütüb, 2000.

Kuşeyrî, Ebu’l-Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. nşr. Hâlil en-Nâsık. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.

Kübra, Necmüddin. Tasavvufî Hayat. haz. Mustafa Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.

Nesefî, Azizüddîn. Tasavvufta İnsan Meselesi. çev. Mehmet Kanar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.

Nûru’l-Arabî, Muhammed. Vahdet Konuşmaları. haz. Hasan Fehmi Kumanlıoğlu. İstanbul: H Yayınları, 2017.

Oğuz, Muhammed İhsan. Kitâbu’l-Kazâ ve’l-Kader. İstanbul: Oğuz Yayınları, 2019.

Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf. İstanbul: İz Yayıncılık, 2016.

Parsâ, Hâce Muhammed. Tevhîde Giriş. çev. Ali Hüsrevoğlu. İstanbul: Erkam Yayınları, 2018.

Sâbûnî, Nûreddîn. Mâtürîdiyye Akaidi. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1995.

Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali. el-Lüma‘. thk. Abdulhâlîm Mahmûd-Abdülbâkî Surûr. Mısır: Dârü’l-kütübi’l-hadîse, 1380/1960.

Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbüddîn Ömer. ‘Avârifü’l-ma‘ârif. Thk. Ahmed Abdurrahim es-Sâyih - Tevfîk Ali Vehbe. Kâhire: Mektebetü’s-sikâfeti’d-dîniyye, 1427/2006.

Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Hüseyin. Tabakâtü’s-sûfîyye. thk. Nûreddîn Şûreybe. 4. Baskı. Kâhire: Mektebetü’l-Hâncî, 1434/2014.

Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. el-Hüseyin. Hakâiku’t-tefsîr (Tefsîru’s-Sülemî). thk. Seyyid ‘Imrân. 2 cilt. Beyrût: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1421/2001.

Taftazânî. Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.