Osmanlı İskân Tarihine Dair Önemli Bir Kaynak: Timar Ruznamçe Defterleri

Osmanlı tarihinin en önemli meselelerinden biri, iskân ve demografi konusudur. Başta tarihî coğrafya alanında çalışanlar olmak üzere bugün için bu mesele üzerine kafa yoran birçok ihtisas erbabının üzerinde durduğu husus, bu alanın karanlık yanlarının aydınlatılmasıdır. Bu karanlık alanlardan biri de iskân ve demografi tarihinin kaynaklarıdır. Konuya dair şu ana kadar yapılan çalışmalarda daha çok tahrir defterlerinin, şer'iyye sicillerinin, mühimme kayıtlarının, avârız ve cizye defterlerinin, temettuat defterlerinin, salnâmelerin ve nüfus defterlerinin kullanıldığı görülmektedir. Bu araştırma, söz konusu defterlere özellikle iskân hususunda timar ruznamçe defterlerinin de ilave edilmesi gerektiğini ileri sürmektedir. Bu bağlamda konu, Osmanlı iskân tarihinde önemli bir problem olan terk edilen/kaybolan yerleşmeler meselesi açısından irdelenecek ve sözkonusu defter türünün özellikle 17-18. yüzyıl bakımından sahip oldukları önem üzerinde durulacaktır.Timar ruznamçe defterleri esas itibariyle, Osmanlı timar sistemine dair önemli bir kaynaktır. Bu defterlerde, vilayetlere ait timar işlemleri hakkındaki belgeler ve tezkereler, mülk ve timar sahiplerinin isimleri, timar hasılları, timar sahipleri ile timara talip olanlar hakkında geniş biyografik bilgi ve hattâ timar sahiplerinin menşeleri, askeri faaliyetleri, üst makamlarla şahsi ilişkileri hakkında kısa bilgiler, timarlı sipahinin kariyeri, timar gelirlerinin bir başka kişiye aktarımının şartları ve sebepleri, belirli bir timara sahip olma süresi ve timar sahiplerinin fiziksel özelliklerine dair bilgiler bulunmaktadır. Bu bilgilerin yanısıra söz konusu defter türünün bir diğer önemi, dirlik sahiplerinin hasıllarının elde edildiği gelir birimlerinden bahsederken aynı zamanda iskâna dair veriler (köy, mezra vs.) hakkında da malumat vermesidir. Bu bağlamda makalede, timar ruznamçe defterlerinin Osmanlı iskân tarihi açısından önemli bir kaynak olduğu Manisa kazâsı örneğinde daha somut bir şekilde izah edilmeye çalışılacaktır. Çalışmada, Manisa kazâsının ele alınmasının en büyük sebebi, bu kazânın bizim de araştırmacı olarak içinde yer aldığımız "Türkiye'nin İskân Tarihinde Önemli Bir Problem: Kaybolan Yerleşmeler" projesinin araştırma sahalarından biri olmasıdır. Zira bu proje, Sivas, Manisa ve Konya örneğinde 15. ve 16. yüzyıldan itibaren yerleşim yerlerinin 1950'ye kadar olan dönemde izini takip etmekte, kaybolduysa da kaybolma sebeplerini araştırmaktadır.

Timar Ruznamçe Registers: An Important Source on the Ottoman Settlement History

The history of settlements and demography are considered among the most important topics in Ottoman studies. Many specialists, among them especially historical geographers, aim to illuminate the many unknown aspects of these issues. In their efforts to do so, scholars have made use of a wide variety of sources from şer'iyye sicilleri, mühimme, avârız and cizye, temettuat registers, to salnâme and census registers. However, they have so far ignored the ruznamçe registers which cover timar appointments. This study will investigate the phenomenon of deserted settlements in the district of Manisa to demonstrate the enormous potential of this particular source type for demographic history. These registers which are crucial sources on the Ottoman timar system contain documents and notes about timar procedures of the provinces, names of timar holders detailed biographical information about timar revenues, timar-holders and those applying for allocation of a timar. These documents allow plotting the careers of individual timariots, the conditions and reasons for the transfer of timar revenues from one appointee to another, the duration of each timar, and even the physical description of timar-holders. Most importantly, however, these registers provide information on the habitation of the region in question, e.g. the number of villages and the amount of arable land. These registers therefore fill an important gap in Ottoman settlement history from the 15th to the 20th centuries. The study builds on the work of the research group "Lost Settlements: An Important Problem in the Turkish Settlement History" of which the authors are part. This project traces the history of several Anatolian settlement zones among them Manisa, Sivas and Konya.

PDF

___

Arşiv Kaynakları
İstanbul, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Timar Ruznamçe Defteri. No: 534, 547, 559, 651, 652, 654, 657, 676, 681, 685, 750, 765.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kamil Kepeci tasnifi, Mevkufat Kalemi, Manisa Kazâsı Avârız Defteri, No:2631.
Ankara, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Kuyûd-ı Kadîme Arşivi, Timar Ruznamçe Defteri, No: 582 (600), 593 (611), 603 (621), 606 (624), 609 (627), 615 (633),747 (769), 790 (813), 1088 (1114), 1175 (1200), 1243 (1270), 1463 (1497), 1482 (1518), 1489 (1525), 1490 (1526).
Diğer Kaynaklar ve İncelemeler
Acun, F.-Öz, M. (2008). Karahisar-ı Şarkî Sancağı Mufassal Avârız Defteri (1642-1643 Tarihli). Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları.
Acun, F. (1999). "Osmanlı Tarihi Araştırmalarının Genişleyen Sınırları: Defteroloji". Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, I, 319-332.
Afyoncu, E. (1994)."Defterhâne", DİA, 9 içinde (ss.100-104). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı yayınları.
Afyoncu, E. (2000). "Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihat Kayıtları I-II". Belgeler, 24, 77-155.
Afyoncu, E. (2003). "Türkiye'de Tahrir Defterlerine Dayalı Olarak Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler", Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi,11, 267-286.
Afyoncu, E. (2005)."Osmanlı Müverrihlerine Dair Tevcihat Kayıtları I-II". Belgeler, XXVI/30, 86-88.
Akdağ, M. (1999). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası "Celali İsyanları". Ankara: Barış yayınları.
Aydın, B. - R. Günalan, (2008). XV-XVI.Yüzyıllarda Osmanlı Maliyesi ve Defter Sistemi. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. (2010). Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü yayınları.
Beldiceanu Steinherr, I. vd. (1976a). "Attribution de timar dans la province de Trébizonde (fin du XVe siècle)". Turcica, VIII/I, 279-290.
Beldiceanu Steinherr, I. vd. (1978). "Attribution de timar dans la province de Trébizonde (fin du XVe siècle)", Turcica, IX/2-X, 107-154.
Beldiceanu, N. (1976b). "Le timar de Muslih ed-din, prècepteur de Selim Şah". Turcica, VIII/2, 91-109.
Beldiceanu, N. (1985). XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Osmanlı Devleti'nde Timar. (Terc. M.Ali Kılıçbay), Ankara: Teori yayınları.
Çakar, E. (2001)."313 Numaralı Timar Ruznâmçe Defteri ve Bu Defterde Haleb Vilayeti ile İlgili Bazı Tespitler". Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XI/1, 235-246.
Çakar, E.- F. Kara, (2005). "17. Yüzyılın Ortalarında Arapgir Sancağında İskân ve Nüfus (1643 Tarihli Avârız- Hâne Defterine Göre)". Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 15/2, 385-412.
Çiçek, K. (1995). "Osmanlı Tahrir Defterlerinin Kullanımında Görülen Bazı Problemler ve Yöntem Arayışları". Türk Dünyası Araştırmaları, 97, 93-111.
Dávid, G. (1999). Osmanlı Macaristanı'nda Toplum, Ekonomi ve Yönetim 16. Yüzyılda Simontornya Sancağı. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt yayınları.
Doğan, M. (2006). Ankara Sancağında Timar Sisteminin Dönüşümü. (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Emecen, F. M. (1989). XVI. Asırda Manisa Kazâsı. Ankara: TTK yayınları.
Emecen, F. (1990). "Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri". Tarih ve Sosyoloji Semineri, Bildiriler içinde (ss.142-156), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
Emecen, F. M. (2011). "Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme, Ahkâm-ı Şikâyet", Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum, (ss. 111-157, İstanbul: Timaş yay., İstanbul 2011.
Erdoğan Özünlü, E. (2009). "Timar Tevcihâtı ile İlgili Kaynaklarda Yer Alan Kayıtların Karşılaştırılmasına Dair Bir Deneme", Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), 21, 81-93.
Erdoğan Özünlü, E. (2011). Ayntâb Sipahileri, Bir Osmanlı Sancağında Timarlı Sipahi Olmak (1530-1647), Ankara: Berikan Yayınevi.
Erdoğan Özünlü, E. (2013). "Askerî Tarih Araştırmaları Bakımından Timar Ruznâmçe Defterleri'nin Önemine Dair Bazı Düşünceler", Osmanlı Coğrafyası Kültürel Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi Bildirileri II, içinde (ss.393-401), Mehmet Yıldırır-Songül Kadıoğlu (Haz.), Ankara: Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü yayınları.
Ergenç, Ö. (1988). "Şehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Düşünceler", Belleten. LII/203, 67-683.
Faroqhi, S. (1976). "Anadolu'nun İskânı ile Terkedilmiş Köyler Sorunu". Türkiye'de Toplumsal Bilim Araştırmalarında Yaklaşım ve Yöntemler içinde (ss.289-302), Ankara: TODAİE Yayınları.
Gökçe, T. (2005). "Osmanlı Nüfus ve İskân Tarihi Kaynaklarından "Mufassal-İcmâl" Avârız Defterleri ve 1701- 1709 Tarihli Gümülcine Kazası Örnekleri". Tarih İncelemeleri Dergisi, 20/1, 71-134.
Gökçen, İ. (1946). 16. ve 17. Asır Sicillerine Göre Saruhan'da Yürük ve Türkmenler. İstanbul: Marifet Basımevi.
Gökçen, İ. (1950). Tarihte Saruhan Köyleri. İstanbul: Berksoy Basımevi.
Göyünç, N. (1996). "Timar Ruznamçe Defterleri'nin Biyografik Kaynak Olarak Önemi". Belleten, LX/227, 127- 138.
Griswold, William J. (2002). Anadolu'da Büyük İsyan, 1591-1611. Ankara: Tarih Vakfı Yurt yayınları.
Howard, D. (1986). "The BBA Ruznamçe Tasnifi: A New Resource for the Study of the Ottoman Timar System". The Turkish Studies Association Bulletin, 10/1, 11-19.
Howard, D. (1987). The Ottoman 'Timar' System and its Transformation (1563-1656). (Doktora Tezi), Indiana University.
Howard, D. (1990). "The Life and Career of an Ottoman Sipahi, second half of the Sixteenth Century". Aspects of Altaic Civilization III içinde (ss.47-57), Denis Sinor (Ed), Bloomington, Indiana.
Hütteroth, W. (1990). "Methods of Historical Geography. Examples from Southeastern Turkey, Syria and Irak". V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, Tebliğler, İstanbul 21-25 Ağustos 1989. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
Hütteroth, W. (2006). "Ecology of the Ottoman lands". Cambridge of History. III, The Later Ottoman Empire, 1603-1839, içinde (ss.18-43). Suraıya N. Faroqhi (Ed.). Cambridge: Cambridge University Press.
Hütteroth, W. D. (1974). "The Influence of Social Structure on Land Division and Settlement in Inner Anatolia". Turkey Geographic and Social Perspectives. Peter Benedict-Erol Tümertekin-Fatma Mansur (Ed.). içinde (ss. 19-47), Leiden: E.J. Brill.
Hütteroth, W. D.- K. Abdulfattah (1974). Historical Geography of Palestine, Transjordan and Southern Syria in the Late 16th Century, Erlangen: der Frankischen Geograhischen Gesellscahft.
Işık, I.- S. Kadıoğlu, M. Yıldırır (Haz.) (2012). Kuyûd-ı Kadîme Arşiv Kataloğu. Ankara: Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü yayınları.
İnbaşı, M. (2009). "Erzincan Kazâsı (1642 Tarihli Avârız Defterine Göre)". Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 41, 189-214.
Kotzageorgis, Phokion P. (2007). "Haric ez Defter and Hali Ane'l-Reaya Villages in the kaza of Dimetoka/ Didymoteichon (Fifteenth-Seventeenth Centuries): A Methodological Approach". Elias Kolovos vd. (Ed.) The Ottoman Empire, The Balkans, The Greek Lands: Toward A Social and Economic History. Studies in Honor of John C. Alexander içinde (ss. 237-254). İstanbul: The Isis Press.
Küpeli, Ö. (2011). "Klasik Tahrirden Avârız Tahririne Geçiş Sürecinde Tipik Bir Örnek: 1604 Tarihli Manyas Kazası Avârız Defteri". Belgeler, XXXII/36, 113-199.
Moacanin, N. (2006). Town and Country on the Middle Danube, 1526-1690, Leiden . Boston: Brill.
Nagata, Y. (1979). "16. Yüzyılda Manisa Köyleri: 1531 Tarihli Saruhan Sancağına Ait Bir Tahrir Defterini İnceleme Denemesi". İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 32, 731-758.
Osmanlı'dan Günümüze Tapu Arşiv, (2009). Ankara: Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu Arşiv Dairesi Başkanlığı yayınları.
Öz, M. (1993). "XVII. Yüzyıl Ortasına Doğru Canik Sancağı". Doğumunun 50. ve Hizmetinin 10. Yılında Prof.Dr. Bayram Kodaman'a Armağan içinde (ss.193-206), Mehmet Ali Ünal (Yay. Haz.), Samsun.
Öz, M. (1991). "Tahrir Defterlerinin Osmanlı Tarihi Araştırmalarında Kullanılması Hakkında Bazı Düşünceler". Vakıflar Dergisi, XXII, 429-439.
Öz, M. (1999). "Bozok Sancağı'nda İskân ve Nüfus (1539-1642)". XII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, 12-16 Eylül 1994, III içinde (ss.787-794). Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları.
Özel, O. (1999). "17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi için Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defterleri". XII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, 12-16 Eylül 1994, III içinde (ss.735- 743). Ankara: Türk Tarih Kurumu yayınları.
Özel, O. (2000). "Avârız ve Cizye Defterleri", Osmanlı Devleti'nde Bilgi ve İstatistik içinde (ss.35-50), Halil İnalcık-Şevket Pamuk (Haz.), Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü yayınları.
Özel, O. (2004). "Population Changes in Ottoman Anatolia during the 16th and 17th Centuries: The "Demographic Crisis" Reconsidered". IJMES, 36, 183-205.
Özel, O. (2013). Türkiye 1643 Goşa'nın Gözleri. İstanbul: İletişim yayınları.
Özel, O. (2015). "Osmanlı Anadolusu'nda Terkedilmiş/Kayıp Köyler Sorunu (17-19.Yüzyıllar), Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak'a Armağan içinde (ss. 559-591), Mehmet Öz-Fatih Yeşil (Haz.), İstanbul: Timaş yayınları.
Öztürk, M. (1997). "1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri". OTAM, 8, 249-293.
Planhol, Xavier de. (1959). "Geography, Politics and Nomadism in Anatolia". International Social Science Journal, XI/4, 525-531.
Tunçdilek, N. (1953-1954). "Eskişehir Bölgesinde Yerleşme Tarihine Toplu Bir Bakış". İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası. XV/1-4, 189-208.
Uluçay, M.Ç. (1944). XVII. Asırda Saruhan'da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri. İstanbul: Resimli Ay Matbaası.
Villages Désertés et Histoire Economique XII-XVIIII siècle. Jean Touzot (Ed.) Paris: S:E.V.P.E.N.
White, Sam. (2013). Osmanlı'da İsyan İklimi: Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları. İstanbul: Alfa yayınları.
Yiğit, İ. (2014). "XIX. Yüzyıl Tarihi Coğrafya Çalışmaları İçin Önemli Bir Kaynak: Temettuat Defterleri". Türk Coğrafya Kurumunun 70.Kuruluş Yılı Anısına: "UKCK-2011" Bildirileri, 7-10 Eylül 2011, İstanbul.