OSMANLI’DA KANUNLAŞTIRMA HAREKETLERİ VE MECELLE

Osmanlı Devleti’nde hukukî yapı, şer’î hukuk ve örfî hukuk şeklinde ikiye ayrılır. Şer’î hukuk, fıkıh usulünün belirlediği esaslar çerçevesinde İslam hukukunun kaynaklarına dayanılarak müçtehitlerin içtihatlarıyla oluşan hukuktur. Örfî hukuk ise, ülü’l-emre tanınan yasama yetkisi çerçevesinde idarî, malî, cezaî ve benzeri alanlarda “maslahat-ı nasa evfak” olarak kanunnâmeler şeklinde yapılan düzenlemelerdir. Tanzimat’la birlikte askerî, idarî, iktisadî, hukukî ve sosyal konularda birçok köklü reformlar yapılmıştır. Hukukî sahada Avrupa devletlerinde yapılan kanunlarının tercüme edilerek uygulanması veya onların kanunlaştırma teknikleri kullanılarak mevcut hukukun yeniden düzenlenmesi şeklinde kanunlaştırma faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. İkinci türün en güzel örneği, temel fıkıh kitaplarından yararlanılarak hazırlanan, borçlar hukuku kısmen de eşya ve yargılama hukuku ile ilgili hükümleri içeren “Mecelle -i Ahkâm-ı Adliye”dir. Mecelle, kullanılan kanun tekniği, dilinin sadeliği, zamanın ihtiyaçlarını karşılaması ve çok kuvvetli esaslarıyla on dört asırlık bir hukuk sisteminin pratik ve dinamik yapısını açık bir şekilde göstermiş ve modern hukuk sistemlerine ilham kaynağı olmuş bir kanun mecmuasıdır.

Anahtar Kelimeler:

Şer’î Hukuk, Örfî Hukuk, Kanunnâme, Mecelle, Ahmet Cevdet Paşa

CODIFICATION MOVEMENT AND MECELLE IN OTTOMAN

Legal structure of the Ottoman Empire is divided into Islamic law and customary law. Islamic law is formed by the jurisprudence of mujtahid based on sources of Islamic law within the framework of the principles established by fiqh procedure. On the other hand, customary law are in the form of code regulations as “maslahat-ı nasa evfak” in administrative, financial, criminal and other similiar areas within the context of the legislative authority granted to ülü'l-order. Many radical reforms are carried out in the military, administrative, economic, legal and social areas by the Tanzimat. Translations and implementation of laws used by European countries or reorganizing existing law using European codification techniques are the codification activities made in the field of law during the Tanzimat period. The best example of the second type is the “Mecelle -i Ahkâm-ı Adliye”, prepared based on fundamental fiqh books which includes relevant provisions, related to law of obligations, partly property law and trial law. Mecelle has clearly shown practical and dynamic nature of the fourteen centuries-old legal system with its law technique used, language, being simplicity, response to needs of time and very strong Fundamentals, and is a law source which has inspired modern legal systems.

Keywords:

Islamic law, customary law, code regulations, mecelle, Ahmet Cevdet Paşa,

PDF

___

Abdul Basir Bin Mohamad, “Osmanlı İmparatorluğu İle „Johor Devleti‟ Arasındaki İlişkiler: Mecelle‟nin Adlî Hükümleri Üzerine Bir Araştırma”, Türkler, çev.: Bülent Keneş, Yeni Türkiye Yay, Ankara 2002, c. 13, s. 144-148.
Acar, İsmail, “Osmanlı Kanunnameleri ve İslâm Ceza Hukuku”, DEÜİF, İzmir 2001, sayı: 13-14, s. 53-68.
Ağırakça, Muhammed Hamidullah, Mısır’da Kanunlaştırma Hareketleri (19. Yüzyıl Örneği), Akdem Yayınları, İstanbul ty.
Akgündüz, Ahmet, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, Fey Vakfı Yayınları, İstanbul 1990.
-------, İslam Hukuku ve Osmanlı Tatbikatı Araştırmaları,OSAV, İstanbul
Akman, Mehmet, Osmanlı Devletinde Kardeş Katli, Eren, İstanbul 1997.
Ali Haydar Efendi, Dürrerü’l-Hukkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, Osmanlı Yayınevi, İstanbul (ty).
Ayaz, Sıttıka, “Osmanlı Devleti‟nde Kanunlaştırma Hareketleri (19. Ve 20. Yüzyıllar)”, MÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1998.
Aydın, M. Akif, İslâm ve Osmanlı Hukuku Araştırmaları, İz Yayıncılık, İstanbul 1996.
-------, Türk Hukuk Tarihi, Beta, 8. Baskı, İstanbul 2010.
-------, Osmanlı Aile Hukuku, İstanbul 1985.
-------, “Arazi Kanunnâmesi”, DİA, c. 3, s. 346-347.
-------, “Osmanlı Ceza Hukuku”, DİA, c. 7, s. 478-482.
-------, “Hukûk-ı Âile Kararnâmesi”, DİA, c. 18, s. 314-318.
-------, “Kanunnâmeler ve Osmanlı Hukuku‟nun İşleyişindeki Yeri”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2004, sayı: 24, s. 37-46.
-------, “Mecelle”, DİA, c. 28, s. 231-235.
-------, “Mecelle‟nin Yürürlükten Kaldırılan Altıncı Kitabı: Kitabu‟l- Vedîa”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, İstanbul 1993, sayı: 13, s. 207-226.
-------, “İslam Hukuku‟nun Osmanlı Devleti‟nde Kanun Hukukuna Doğru Geçirdiği Evrim”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, İstanbul 2006, sayı: 1, s. 11- 21. Bakkaloğlu, M. K. Abdussamet, Öncülerinden Muhammed Kadri Paşa (1821-1888) ve Eserleri”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2005, sayı: 6, s. 55-68.
“Kanunlaştırma Hareketinin
Barkan, Ömer Lûtfi, “Kanunnâme”, İA, İstanbul 1977, c. 7, s. 185-195.
-------, “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 321-421
Belgesay, Mustafa Reşit, “Tanzimat ve Adliye Teşkilatı”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 211-220.
Berki, Ali Himmet, Açıklamalı Mecelle, Hikmet Yayınları, İstanbul 1990.
Can, Halil – Güner, Semih, Hukukun Temel Kavramları, Siyasal Kitabevi, 2. b., Ankara 2001.
Cevdet Paşa, Ahmet, Tezâkir, (Yayına Hazırlayan: Cavid Baysun), TTK. Yayınları, Ankara 1986.
-------, Maʻrûzât, (Yayına Hazırlayan: Yusuf Halaçoğlu), Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.
Cin, Halil – Akgündüz, Ahmet, Türk Hukuk Tarihi, Osmanlı Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2011.
Cin, Halil, Eski Hukukumuzda Boşanma, Selçuk Üniversitesi Yayınları, 2. b., Konya 1988.
Çeker, Orhan, “Mecelle‟de Ele Alınmayan Üç Konu: Faiz, Sarf ve Karz” Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1994, sayı: 5, s. 99- 117.
Çiftçi, Yusuf, “Ali Haydar Efendi Örneğinde Mecelle’nin Fıkıh Usûlü’ne Yansımaları”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 2010.
Çolak, Abdullah, İslam Hukuk Tarihi, Malatya 2013.
Dalgın, Nihat, İslâm Hukukunda Boşama Yetkisi, İstanbul 2001.
Demir, Abdullah, Türk Hukuk Tarihi, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2011.
-------, Mecelle ve Küllî Kâideler, Işık Akademi Yayınları, İstanbul 2011.
Deryal, Yahya, Hukukun Temel Kavramları, Derya Kitabevi, Trabzon
Dönmezer, Sulhi – Erman, Sahir, Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku, İstanbul 1987.
Ekinci, Ekrem Buğra, Osmanlı Mahkemeleri (Tanzimat ve Sonrası), Arı Sanat Yayınlar, 1. b., İstanbul 2004.
Erdem, Sami, Türkçede Mecelle Literatürü, TALİD, 2005, c. 3, sayı: 5, s. 673-722.
Ergüney, Hilmi, Türk Hukukunda Lügat ve Istılahlar”, Yenilik Basımevi,
Esener, Turhan, Hukuk Başlangıcı, Alkım, 3. b., İstanbul 2000.
Gayretli, Mehmet, “Tanzimat Sonrasından Cumhuriyete Kadar Olan Dönemde Kanunlaştırma Çalışmaları”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2008.
Gökcen, Ahmet, “Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Kanunları ve Bu Kanunlardaki Ceza Müeyyideleri”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1987.
Gökçe, Turan, “Osmanlı Kânunnâmeleri ve Bir Kânunnâme Sureti Hakkında”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 1990, sayı: 5, s. 201-228.
Gözler, Kemal, Hukukun Temel Kavramları, Ekin BYD, 9. b., Bursa 2012.
-------, Hukuka Giriş, Ekin BYD, 6. b., Bursa 2009.
Gözübenli, Beşir, “Türk Hukuk Tarihinde Kanunlaştırma Faaliyetleri ve Mecelle” Ahmet Cevdet Paşa Sempozyumu (Vefatının 100. Yılına Armağan), TDV Yayınları, Ankara 1997, s. 285-299.
Gözübüyük, A. Şeref, Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları, Turhan Kitabevi, 14. b., Ankara 2000.
Halîfi, Riyad Mansûr, “el-Kâidetü‟l-Fıkhiyyetu Hucciyyetuhâ ve Davâbitu‟l-İstidlâli bihâ”, Mecelletü’ş-Şerîati ve’d-Dirâsâti’l-İslamiyye, yıl: 18, sayı: 25, Aralık 2003, s. 281-348.
İbn Manzûr, Ebü‟l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem (ö. 711/1311), Lisânu’l-Arab, Dâru Sâder, Beyrut (ty).
İnalcık, Halil, “Kanun”, DİA, c. 24, s. 323-324.
-------, “Kanunnâme”, DİA, c. 24, s. 333-337.
İştar, B. Gözaydın, “Türkiye Hukukunun Batılılaşması”, Modern Türkiye'de Siyasi Düşünce Ansiklopedisi - Modernleşme ve Batıcılık, İletişim yayınları, 5. b., İstanbul 2009, c. 3, s. 286-297.
Kalkışım, M. Muhsin, “Kutadgu Bilig‟de “Adalet” Değeri”, Mavi Atlas GŞÜ Edebiyat Fakültesi Dergisi, Güz 2013, sayı: 1, s. 91-98.
Kaşıkçı, Osman, İslâm ve Osmanlı Hukukunda Mecelle, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1997.
-------, “Mecelle Örneğinde Türklerin İslâm Özel Hukukuna Katkıları”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, c. 13, s. 780-788.
Karaman, Hayrettin, İslâm Hukuk Tarihi, İz Yayıncılık, 4. b., İstanbul
-------, Mukayeseli İslâm Hukuku, İz Yayıncılık, 3. b., İstanbul 2003.
Kaya, Ali, “İslâm Hukukunda Örfün Kaynaklık Değerinin Sınırları Konusuna Hukuk Felsefesi Açısından Bir Yaklaşım”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 2005, sayı: 5, s. 181-206.
Kılıç, Muhammed Tayyib, “İslam Hukukunda Kanunlaştırma Olgusu”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2008.
Mahmasânî, Subhî, el-Evdâu’t-Teşrîiyye fi’d-Düveli’l-Arabiyye Mâdîhâ ve Hâdiruhâ, Dâru‟l-İlm li‟l-Melâyîn, 4. b., Beyrut 1981.
Mardin, Ebül-Ulâ, Medenî Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa, Mardin Valiliği Yayınları, İstanbul 2011.
-------, “Mecelle”, İA, MEB, İstanbul (ty), c. 7, s. 433-436.
Okumuş, Ejder, “Osmanlı Devleti‟nde Modernleşme Süreci” Osmanlı Devleti’nde Eğitim, Hukuk ve Modernleşme, Ark Kitapları, İstanbul 2006.
Onar, Sıddık Sami, “Osmanlı İmparatorluğunda İslam Hukukunun Bir Kısmının Codification‟u Mecelle”, İÜHFM, c. 20, sayı: 1-4, s. 57-85.
Özcan, Abdulkadir, Kanunnâme-i Âl-i Osman, Kitabevi, İstanbul 2007.
Özen, Şükrü, “İbn Şübrüme” DİA, İstanbul 1999, c. 20, s. 379-381.
Öztürk, Osman, Osmanlı Hukuk Tarihinde Mecelle, İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Neşriyatı, İstanbul 1973.
Sertoğlu, Midhat, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul
Şentop, Mustafa, “Tanzimat Dönemi Kanunlaştırma Faaliyetleri Literatürü”, TALİD, 2005, c. 3, sayı: 5, s. 642-672.
Taner, Tahir, “Tanzimat Devrinde Ceza Hukuku”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 221-232.
Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet (1904-1992), “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, İstanbul 1940, s. 139-209.
Yaman, Ahmet, “Bir Kavram Olarak „Fıkıh Kaideleri‟ Ya Da İslam Hukukunun Genel İlkeleri”, Marife, Konya 2001, yıl: 1 sayı: 1, s. 49-75.
Yavuz, Hulusi, “Ahmet Cevdet Paşa ve Mecelle‟nin Tedvini”, Ahmet Cevdet Paşa Sempozyumu (Vefatının 100. Yılına Armağan), TDV Yayınları, Ankara 1997, s. 279-284.
Yazır, M. Hamdi, “Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyyemize Revâ Görülen Muâhezeyi Müdâfaa”, Meşrutiyetten Cumhuriyete Makaleler, haz.: A. Cüneyd Köksal – Murat Kaya, Klasik, İstanbul 2011, s. 137-168.
Yıldırım, Mustafa, Mecelle’nin Küllî Kaideleri, İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İzmir 2001.
Yıldırımer, Şahban, “Mecelle‟ye Yöneltilen Tenkitler ve Bu Tenkitlerin Değerlendirmesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, c. 16, sayı: 2, s. 417-445.
Zebidî, Ebu‟l-Feyz Muhammed Murtazâ el-Hüseynî (ö. 1205/1790), Tâcu’l-Arûs min Cevheri’l-Kâmûs, Dâru‟l-Kütübi‟l-Ilmiyye, Beyrut 1428/2007.