FİRDEVSİ ve ŞAHNAME'NİN KAYIP HİKAYELERİ

İran’lı şair Firdevsi’nin (940-1020) eseri Şahnâme’nin ilk ve en önemli destanı “İran hükümdarı Feridun, Demirci Kavâ ve Arap hükümdarı Dahhâk” konusuna yoğunlaşarak; eserin ortaya çıkışı, gelişimi ve ün kazanma süreci incelenmiştir. İran hükümdarı Feridun’un hikâyesi birebir Pers hükümdarı Kirus’un yaşamı üzerinden kurgulanmıştır. Herodot, Ksenophon ve Tevrat’ta Pers hükümdarı Kirus’un yaşamı çok ayrıntılı anlatılmıştır. İran sözlü anlatım geleneğinde Part dönemi kahramanlık hikâyeleri önem kazanmıştı. Pers dönemi hatırlanmıyordu. Pers hükümdarı Kirus’un hikâyesi, ancak Part dönemi kahramanlık hikâyelerinde yer buldu. Part hükümdarlığını yıkan Sasaniler, Part kahramanlık hikâyelerini, “Keyanlar-Kavian” olarak yeniden adlandırdılar. Hint Caynaizm ve Budist-Uygur hikâyelerinde Demirci Kavâ destanı’na ilham verecek hikâyelere rastladım. Yazımı üzerinden geçen 1.000 yıllık dönemde Şahnâme ve şair Firdevsi hakkında, bazı yazarlara ait hoş satırlar vardı. İyi bir hikâye kolayca oluşmuştu. Hikâye’ye göre: “Gazne Türk devleti hükümdarı Mahmud, şair Firdevsi’ye her bir beyit için bir altın dinar vaat etmişti. Hükümdarın 60.000 beyit için 60.000 altın dinar ödemesi gerekiyordu. Hükümdarın hazinesi zayıftı, şaire 60.000 gümüş dirhem ödeme yaptı. Şair kabul etmedi ve…” Doğu bilimci Helmut Ritter’e göre, şair ve hükümdar arasındaki bu hikâye gerçek değildi. Mahmud Gazne hükümdarı olduğunda (999 yılı), şair Şahnâme’nin yarısına gelmişti. Hükümdar Mahmud, İran hükümdarlarının destanıyla hiç ilgilenmemişti. Daha önceki destanlarda olmayan “Demirci Kavâ ” destana ilave edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Şair Firdevsi, , Şahname, , Demirci Kava, , İran, Pers İmparatorluğu, , Part İmparatorluğu, , Sasani İmparatorluğu, , Gazne İmparatorluğu

PDF

___

APAK, Adem, “Şuubiye” TDV İslâm Ansiklopedisi, 2010, C. 39, ss. 244-246.
APAYDIN, Ahmet, “Part (Arsak) İmparatorluğu (MÖ 247-MS 224)”, www.academia.edu (Nisan 2020, 15.00)
AŞIKPAŞAZADE, Derviş Ahmed Aşıki, Aşıkpaşazade Tarihi, haz. Cemil Çiftci, Mostar Yayınları, İstanbul 2008.
BAHARNAZ, Mohammad Reza, Nomads, Migrating and Swallows, Gooya Books, Tahran 2006.
BARTHOLD, V.V., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1990.
BENLİ, Yusuf, “Nusaybin’de Haşebiyye Devleti ve İslâm Tarihinde Yeri”, Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyumu, 27-28 Mayıs 2004, Nusaybin 2004, ss. 215-142.
BENLİ, Yusuf, “Ahilikte Şiilik Etkisi ve Ahiliğin Anadolu’da Aleviliğe Tesirleri Meselesine İlişkin Bazı Değerlendirmeler”, Hikmet Yurdu, 2009, Yıl: 2, S. 3, ss. 147-180.
BİRUNİ, Ebu Reyhan el Biruni, Maziden kalanlar/ El Asar el Bakiye, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2011.
BOZAN, Metin, “I. Hicri Asır Mezhep Hareketlerinde Mardin Bölgesi” Dini Araştırmalar Dergisi, 2006, C. IX, S. 25, s. 125-142.
BROCKELMANN, C., İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, çev. Neşet Çağatay, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
CAMPBELL, Joseph, Doğu Mitolojisi-Tanrının Maskeleri, çev. Kudret Emiroğlu, İmge Kitabevi, Ankara 2009.
CEVANŞİR (Javanshir) Babek, “Fars Dili’nin Oluşumunda Türkçe’nin Etkisi”, XI. Milli Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı, 11-13 Kasım 2014, Cilt I, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Ankara 2015, ss. 117-144.
CLAVIJO, Ruy Gonzales de, Anadolu Orta Asya ve Timur, çev. Ömer Rıza Doğrul, Ses Yayınları, İstanbul 1993.
CZEGLEDY, Karoly, Bozkır Kavimlerinin Doğudan Batıya Göçleri, çev. Erdal Çoban, Özne Yayınları, İstanbul 1998.
DAFTARY, Farhad, İsmaililer, çev. Erdal Toprak, Doruk Yayınları, Ankara 2002.
DEMİRCİ, Mustafa, “Emeviler’den Abbasiler’e Geçiş Sürecinin Bir Tanığı: Abdullah İbnü’l- Mukaffa ve Risaletü’s Sahabesi”, D. E. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, İzmir 2005, S. XXI, ss. 117-148.
DEVLETŞAH, Devletşah Tezkiresi-Tezkire-i Devletşah, çev. Necati Lugal, Tercüman Gazetesi 1001 Eser, İstanbul 1977.
EBERHARD, Wolfram, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1947.
ELIADE, Mircea, Şamanizm, çev. İsmet Birkan, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 1999.
ELIADE, Mircea, Dinsel inançlar ve Düşünceler Tarihi I, II, III, haz. Ergun Kocabıyık, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2003.
ELİADE, Mircea, Demirciler ve Simyacılar, çev. Mehmet Emin Özcan, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2003.
ELMALI, Murat, “Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Metamorfoz” Acta Turcica Tematik Türkoloji Dergisi, 2012, S. 2, ss. 1-34.
ERCİLASUN, Ahmet, “Şu Destanı Hakkında”, Millî Folklor Dergisi, C. 2, S. 12, ss. 6-11; 8. Millî Türkoloji Kongresi’nde (15-19 Eylül 1987, İstanbul) Sunulan Tebliğ; Türk Kültürü Araştırmaları, Prof. Dr. Şerif Baştav’a Armağan, Ankara 1988, ss. 25-32
FİRDEVSİ, Şahnâme, çev. Necati Lugal, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 2009.
FRYE, Richard N., Orta Asya Mirası, çev. Füsun Tayanç, Tunç Tayanç, Arkadaş Yayınları, Ankara 2009.
GROUSSET, Rene, Bozkır İmparatorluğu, çev. M. Reşat Uzmen, Ötüken Yayınları, İstanbul 1995.
GUMILEV, Lev Nikolayeviç, Hazar Çevresinde Bin Yıl, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2003.
GÜNALTAY, M. Şemsettin, İslâm’da Tarih ve Müverrihler, İstanbul 1991.
GÜNALTAY, M. Şemsettin, Yakın Şark, Mezopotamya-Elam, İstanbul 1987.
HALİKARNAS BALIKÇISI (Cevat Şakir Kabaağaçlı), Anadolu Tanrıları, Yeditepe Yayınları, İstanbul 1975.
HAMMER, Joseph Von, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, İlgi Yayınları, İstanbul 2007.
HERODOT, Herodot Tarihi, çev. Müntekim Ökmen, Remzi Kitabevi, İstanbul 1991.
HUART, Clement Imbault, “Deri” İslâm Ansiklopedisi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1945, C. 3 s. 542.
İBN HALDUN, Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009.
İBN KESİR, Büyük İslâm Tarihi, El Bidaye V’en-Nihaye, çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 1994.
İNAYET, Alimcan, “Türklerin Uzakdoğu Siyasi ve Kültürel Tarihine Etkileri”, Ege Üniversitesi, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, İzmir 2008, C. VIII, S.1, ss. 141-147.
KANAR, Mehmet, “Firdevsi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 1996, C. 13, ss. 125-127.
KARAİSMAİLOĞLU, Adnan, “Klasik İran Şiirine ve Şairlerine Yöneltilen İdeolojik Tenkitler: ÖvgüMedh / Fars Edebiyatının Yüzünde Utanç Damgası ve İslâm Ahlakı Tenkit Terazisinde Eski Fars Şiiri Kitapları”, Nüsha, 2003, Yıl III, S.10, ss. 7-18.
KHABBAZI, Leili, “Türkçe-Soğdça Bir Belgenin Işığında Türkçe ve Soğdça’nın Karşılıklı Etkileşiminin İncelenmesi”, çev. Umut Başar, Gazi Türkiyat Dergisi, 2017, Bahar 2017/20, ss. 211-223.
KSENOPHON, Kirus’un Eğitimi, çev. Furkan Akderin, Alfa Yayınları, İstanbul 2007.
KOPPERS, Wilhelm, “Etnolojiye Dayanan Cihan Tarihi Işığının Altında İlk Türklük ve İlk İndoGermenlik”, Belleten, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995.
KÜÇÜKKALFA, Ahmet, “Hünkariler, Luristan Hünkarileri” Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi / Forschungszeitschrift über das Alevitentum und das Bektaschitentum, 2018/ S.18, ss. 341-378.
LIGETI, L., Bilinmeyen İç Asya, çev. Sadrettin Karatay, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1991.
LUGAL, Necati, “önsöz” Şehname, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1992.
MESUDİ, Muruc Ez-Zeheb (Altın Bozkırlar, çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2004.
MEZ, Adam, Onuncu Yüzyılda İslâm Medeniyeti-İslâm’ın Rönesansı, İnsan Yayınları, İstanbul 2000.
MIEROOP, Marc Van De, Antik Yakın Doğu’nun Tarihi, çev. Sinem Gül, Dost Kitabevi, Ankara 2006.
OATES, Joan, Babil, çev. Zehra Çizmeli, Arkadaş Yayınları, Ankara 2004.
OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğunda Marjinal Sufilik Kalenderiler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Türk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
ÖGEL, Bahaeddin, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi-1, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2015.
ÖZGÜDENLİ, Osman G., Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2006.
ÖZOĞUL, Oğuzhan, “Pehlevî Dilinde Yaşayan En Eski Kahramanlık Anlatısı: Yâdgâr-i Zerirân”, İran Çalışmaları Dergisi, 2019, C. 3, S.2, ss. 105-137.
REZAİAN, Farzin, Iran; Seven Faces of a Civilization, Tahran 2007.
RITTER, Helmut “Firdevsi” İslâm Ansiklopedisi-Leyden, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1964, C.4, ss. 643-649.
ROUX, J. Paul, Aksak Timur, çev. Ali Rıza Yalt, Milliyet Yayınları, İstanbul 1994.
ROUX, J. Paul, Orta Asya, Tarih ve Uygarlık, çev. Lale Arslan, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2006.
ROUX, J. Paul, Türklerin Tarihi, çev. Aykut Kazancıgil - Lale Arslan-Özcan, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2008.
RUBEN, Walter, Eski Metinlere Göre Budizm, çev. Lütfü Bozkurt, Okyanus Yayınları, İstanbul 2000.
SEYHAN, Tanju Oral, “Çağatayca İki Zafername Tercümesinde Kullanılan Bazı Uzunluk Ölçüsü Birimleri” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara 2007, S.2, ss. 116-145.
SEVİN, Veli, Yeni Assur Sanatı I./Mimarlık, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1991.
SİVRİOĞLU, Ulaş Yöre, “Pehlevice (Kadisiye Orta Farsça) Bir Tarih Coğrafya Metni, Şahrestanihâ Eranşahr”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 2014, C. 1, S. 3, ss. 1-27.
ŞEHRİYAR, Muhammed Hüseyin, “İran Şiirinde Uslup ve Ekoller”, çev. Fahrettin Coşkuner, Nüsha Dergisi, 2004, Yıl. 5, S.16, s. 131-144.
ŞİRZAD, Dildar Atmaca, “Klâsik Tebriz Minyatürleri (XIII-XIV. Yüzyıllar)” Türkler Ansiklopedisi, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, C.8, ss. 322-327.
TABERİ, Milletler ve Hükümdarlar Tarihi, çev. Zakir Kadiri Ugan-Ahmet Temir, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1991.
TAŞAĞIL, Ahmet, Gök-Türkler, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
TOGAN, A. Zeki Velidi, Umumi Türk Tarihine Giriş, Enderun Yayınları, İstanbul 1981.
TOKMAK, A.Naci, Telaffuzlu Türkçe-Farsça Deyimler Sözlüğü, Simurg Yayınları, İstanbul 2001.
TOKUDA, Hisaji, Uygur-Çin Ticari İlişkilerinin Gelişimi (8 ve 9. Yüzyıllarda), Ankara Üniversitesi, Tarih Ana Bilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2010.
TEMİR, Azade, “önsöz” Şehname, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1992.
USTA, Aydın, Şamanizm’den Müslümanlığa Türklerin İslâmlaşma Serüveni, (Samaniler Devleti 874- 1005) Yeditepe Yayınları, İstanbul 2007.
WIESEHOFER, Josef, Antik Pers Tarihi, çev. Mehmet Ali İnci, Telos Yayınları, İstanbul 2002.
WOODS, John E., Akkoyunlular, çev. Sibel Özbudun, Milliyet Yayınları, İstanbul 1993.
YILDIRIM, Nimet, Fars Mitolojisi Sözlüğü, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2008.
YILDIRIM, Nimet, “Eski İran’da Dinler ve Dinsel İnanışlar II” Doğu Araştırmaları Dergisi, S.6, İstanbul 2010, ss. 6-25.
YILDIRIM, Nimet, İran Mitolojisi, Pinhan Yayınları, İstanbul 2012.